ေဒါက္တာအုန္းေက်ာ္ (စိတ္က်န္းမာေရးအထူးကု ဆရာ၀န္ႀကီး)
ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံ၊ တက္စေမးနီးယားျပည္နယ္၊ ဟိုဘတ္ၿမိဳ႕ေတာ္မွာ စာေရးသူ တာ၀န္ထမ္းေဆာင္စဥ္က ျဖစ္ပါတယ္။ ဇြန္-ဇူလိုင္လ ေဆာင္းရာသီအခ်ိန္မွာ ေန႔တာတိုၿပီး ညတာက ရွည္လြန္းတယ္။ နံနက္ ၈ နာရီေလာက္မွ ေနထြက္ၿပီး ညေန ၄ နာရီဆိုရင္ ေမွာင္စျပဳၿပီ။ ေဆာင္းတြင္း မိုးတစိမ့္စိမ့္ ရြာတဲ့ေန႔ဆိုရင္ တစ္ေန႔လံုး ေနေရာင္ျခည္ကို မျမင္ရေတာ့ဘူး။ အဲဒီလိုရာသီဥတုအခ်ိန္မွာ စာေရးသူရဲ႕မိတ္ေဆြ ကိုတာတို႔ဇနီးေမာင္ႏွံက ဟိုဘတ္ၿမိဳ႕ကို အေပ်ာ္ခရီး ထြက္လာသတဲ့။ သူတို႔တည္းခိုတဲ့ ၀ရက္ပြိဳင့္ကာ ဆီႏိုဟိုတယ္မွာ ေတြ႕ဆံုတဲ့အခါ စာေရးသူက ေနာက္ေျပာင္သလို ေမးျမန္းပါတယ္။
“ဘယ္လိုစိတ္ကူးေပါက္ၿပီး ဒီရာသီက်မွ ဒီၿမိဳ႕ကို ေရာက္လာရတာလဲ”
“ကြၽန္ေတာ့္ဇနီးရဲ႕ ဆႏၵအတိုင္းပါ။ သူက ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံ ေတာင္ဘက္စြန္းကြၽန္းရဲ႕ ေဆာင္းရာသီကို ေတြ႕ႀကံဳခံစားၾကည့္ခ်င္လို႔တဲ့”
“အေတြ႕အႀကံဳသစ္တစ္ခုလို သေဘာထားေပါ့ဗ်ာ။ စိတ္ညစ္လို႔ စိတ္ေျပလက္ေပ်ာက္ ခရီးထြက္လာတယ္ဆိုရင္ေတာ့ လိုအင္ဆႏၵျပည့္၀မယ္မထင္ဘူး”
“ဘာျဖစ္လို႔လဲ”
“ဒီလိုရာသီဥတုမ်ဳိးမွာ တစ္ႏွစ္လံုး စိတ္ေရာဂါမရွိတဲ့လူေတြေတာင္ စိတ္ေရာဂါျဖစ္တတ္တာရွိလို႔ ေျပာတာပါ”
“ျမန္မာျပည္မွာ ေႏြဦးေပါက္လို႔ ေလ႐ူးတိုက္ရင္ စိတ္ေဖာက္ျပန္တတ္တယ္လို႔ အဆိုရွိတာမ်ဳိးလား”
“ျမန္မာႏိုင္ငံမွာ တာ၀န္ထမ္းေဆာင္စဥ္ကေတာ့ ရာသီဥတုလိုက္ၿပီး ျဖစ္ပြားတဲ့ စိတ္ေရာဂါမ်ဳိးကို မေတြ႕ႀကံဳခဲ့ဖူးပါဘူး။ ဟိုဘတ္ၿမိဳ႕ေရာက္မွ ဒီေဒသအတြင္း ဒီလိုရာသီမွာ ျဖစ္တတ္တဲ့ စိတ္ေရာဂါလူနာကို ေတြ႕ဖူးေနပါတယ္”
“ဘာေရာဂါလဲ”
“ရာသီဥတုလိုက္ၿပီး ျဖစ္ပြား စိတ္က်ေရာဂါ” (Seasonal Depressive Disorder) ဒါမွမဟုတ္ (Seasonal Affective Disorder) (SAD)လို႔ေခၚတဲ့ စိတ္က်ေရာဂါတစ္မ်ဳိးပါ”
ကိုတာရဲ႕ဇနီးေဒၚမႈန္က ၾကားျဖတ္ေျပာပါတယ္။
“ဒီလိုမိုးေအးရြာေနရင္ေတာ့ ကြၽန္မလည္း အျပင္မွာ လွည့္ပတ္မၾကည့္ခ်င္ေတာ့ဘူး။ ကာဆီႏို႐ံုထဲမွာ ဘယ္လိုကစားဂိမ္းေတြရွိသလဲလို႔ သြားစံုစမ္းလိုက္မယ္။ ကိုအုန္းေက်ာ္နဲ႔ ကိုကိုတာတို႔အႀကိဳက္ ဘီယာေသာက္ရင္း စကားေျပာၾကေတာ့”
မိုးစက္ေတြ တေျဖာက္ေျဖာက္က်ေနတဲ့ ဆန္ဒီပင္လယ္ေအာ္ေရျပင္ကို ၾကည့္ရင္း ကိုတာနဲ႔ စကားလက္ဆံုက်မိပါတယ္။
“ခင္ဗ်ားေျပာတဲ့ “ရာသီဥတုလိုက္ၿပီး ျဖစ္ပြား စိတ္က်ေရာဂါ”(SAD) ဆိုတာာ ဘာလဲဗ်”
“အတိုခ်ဳံးၿပီးေျပာရင္ “ေဆာင္းရာသီစိတ္က်ေရာဂါ”လို႔ ေခၚဆိုႏိုင္ပါတယ္။ ဟိုတစ္ေန႔က ဟိုဘတ္ေဆး႐ံုမွာ ေတြ႕ရွိခဲ့တဲ့ လူနာလိုေပါ့။ သူ႔နာမည္က စစၥတာတီ။ အသက္ ၃၀ ေက်ာ္။ သိုးေမြးျမဴေရး လုပ္ငန္းပိုင္ရွင္။ အိမ္ေထာင္ရွိတယ္။ လြန္ခဲ့တဲ့ ၃ ပတ္ေလာက္ကစၿပီး မစၥတာတီက အေၾကာင္းမဲ့ ေမာပန္းသလို၊ ခြန္အားယုတ္သလို ခံစားလာရတယ္။ လုပ္ကိုင္ေနက် လုပ္ငန္းေတြကို မလုပ္ကိုင္ႏိုင္ေတာ့ဘူး။ တျဖည္းျဖည္း အေျခအေနဆိုးရြားလာလို႔ ေဆး႐ံုေရာက္လာတာပါ။ မစၥတာတီရဲ႕ ေရာဂါျဖစ္စဥ္ကို စံုစမ္းစစ္ေဆးၾကည့္ေတာ့ SAD ေရာဂါလို႔ မွတ္ခ်က္ခ်ႏိုင္ပါတယ္”
“ေဆာင္းရာသီေရာက္တိုင္း မစၥတာတီ စိတ္က်ေရာဂါ ခံစားရတာ ဒီႏွစ္နဲ႔ပါဆိုရင္ ၄ ႀကိမ္ရွိၿပီလုိ႔ သိရတယ္။ တစ္ႏွစ္ပတ္လံုး သူ႔စိတ္က်န္းမာေရးက ပကတိလူေကာင္းပဲ။ ေဆာင္းရာသီ၀င္စျပဳၿပီဆိုရင္ စိတ္က်ေရာဂါ လကၡဏာေတြ တျဖည္းျဖည္း ေပၚေပါက္လာတယ္။”
“ေဆာင္းရာသီစိတ္က်ေရာဂါလား”
“မွန္ပါတယ္။ ေဆာင္းရာသီေရာက္တိုင္း မစၥတာတီ စိတ္က်ေရာဂါ ခံစားရတာ ဒီႏွစ္နဲ႔ပါဆိုရင္ ၄ ႀကိမ္ရွိၿပီလုိ႔ သိရတယ္။ တစ္ႏွစ္ပတ္လံုး သူ႔စိတ္က်န္းမာေရးက ပကတိလူေကာင္းပဲ။ ေဆာင္းရာသီ၀င္စျပဳၿပီဆိုရင္ စိတ္က်ေရာဂါလကၡဏာေတြ တျဖည္းျဖည္း ေပၚေပါက္လာတယ္။ ေဆာင္းတြင္းကာလ ၃-၄ လမွာ ေရာဂါဆိုးရြားၿပီး အလုပ္အကိုင္ပ်က္တဲ့အထိရွိတယ္။ ေႏြဦးေပါက္လာတာနဲ႔ စိတ္က်ေရာဂါ လကၡဏာေတြက တျဖည္းျဖည္း အလိုအေလ်ာက္ ေပ်ာက္ကင္းသြားတာေတြ႕ ရွိရတယ္။ အရင္ႏွစ္ေတြတုန္းကေတာ့ အိမ္မွာပဲ ကုသမႈခံယူတယ္။ အခ်ိန္တန္ရင္ ေရာဂါေပ်ာက္ကင္းသြားတာဆိုေတာ့ သူ႔ဇနီးက သူ႔လုပ္ငန္းေတြကို ကူညီေပး႐ံုပဲဆိုေတာ့။ ဒီႏွစ္မွာ မစၥတာတီက သူ႔ကိုယ္သူသတ္ေသဖို႔ ႀကိဳးစားမႈရွိလို႔ မိသားစုဆရာ၀န္က ေဆး႐ံုပို႔လိုက္တာပါ”
“ေဆာင္းတြင္း စိတ္က်ေရာဂါမွာ ထူးျခားတဲ့ လကၡဏာေတြ ရွိသလား”
“တျခားစိတ္က်ေရာဂါေတြနဲ႔ တူညီတဲ့ လကၡဏာေတြရွိသလို ေဆာင္းတြင္း စိတ္က်ေရာဂါမွာ ထူးျခားမႈတခ်ဳိ႕ရွိပါတယ္။ ဥပမာ-စိတ္က်ေရာဂါတိုင္းမွာ ေတြ႕ရွိရတဲ့ စိတ္ညစ္ညဴးတာ၊ ေပ်ာ္ရႊင္သာယာမႈ မခံစားႏိုင္တာ၊ အရာရာမွာ စိတ္ပါ၀င္စားမႈ ေလ်ာ့နည္းေနတာ၊ လုပ္ခ်င္ကိုင္ခ်င္တဲ့ စိတ္ဆႏၵမရွိတာ၊ မိမိကိုယ္မိမိ အေၾကာင္းမဲ့ အျပစ္ျမင္ေနတာ၊ ဘ၀မွာ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္မရွိသလို ခံစားရတာ၊ မိမိအသက္ကို အႏၲရာယ္ျပဳခ်င္စိတ္ေပါက္တာ စတဲ့လကၡဏာေတြက အတူတူပါပဲ။ ေဆာင္းတြင္း စိတ္က်ေရာဂါမွာ ေတြ႕ရွိရတဲ့ ထူးျခားမႈေတြ ရွိပါတယ္။ မစၥတာတီက အစားအေသာက္မပ်က္ဘဲ အစားအစာကို အလြန္အမင္းစားတယ္။ ကစီဓာတ္ (Carbohydrate)ပါတဲ့ အစားအစာေတြကို ပိုမိုႏွစ္ၿခိဳက္တယ္။ ဒါေၾကာင့္ စိတ္က်ေရာဂါရွိေပမယ့္ ကိုယ္အေလးခ်ိန္က်မသြားဘဲ ပိုၿပီး၀လာတယ္။ ေနာက္ၿပီး အိပ္ေရးမပ်က္ဘူး။ အလြန္အမင္း ေမာပန္းသလို ခြန္အားယုတ္သလို ခံစားေနရပါတယ္။ ေန႔ေရာညပါ ပိုၿပီးအိပ္စက္ေနတာ ရွိတယ္”
ကိုတာက သူ႔အျမင္ကို ေျပာပါတယ္။
“ရာသီဥတုက အံု႔မႈိင္းမႈိင္း၊ ေနေရာင္လည္း မျမင္ရ၊ ခ်မ္းကလည္းခ်မ္း၊ အိမ္အျပင္မွာ ဘာမွလုပ္ကိုင္ဖို႔ မေကာင္းတဲ့ အေျခအေနျဖစ္ေနေတာ့ စိတ္ဓာတ္က်တာ မဆန္းပါဘူး”
“ဥေရာပတိုက္ ေျမာက္ဘက္ပိုင္းရွိ ႏိုင္ငံေတြမွာ ေဆာင္းရာသီေရာက္ရင္ “ေဆာင္းရာသီ စိတ္ညစ္ညဴးျခင္း”( Winter Blues) ျဖစ္တတ္ၾကတယ္။ လူ ၅ ေယာက္မွာ တစ္ေယာက္ႏႈန္းေလာက္ ျဖစ္ပြားတတ္တယ္။ ေဆာင္းရာသီစိတ္ညစ္ညဴးျခင္းက ကာယကံရွင္ကို ဒုကၡမေပးဘူး။ အလုပ္အကိုင္ပ်က္ေစတာ မရွိပါဘူး။ “ေဆာင္းရာသီစိတ္က်ေရာဂါ”(SAD)ကေတာ့ ကာယကံရွင္ကို ဒုကၡေပးတယ္။ လူမမာလံုးလံုး ျဖစ္ေစပါတယ္။ ဥေရာပတိုက္ ေျမာက္ဘက္ပိုင္းႏိုင္ငံေတြမွာ “ေဆာင္းရာသီ စိတ္က်ေရာဂါ”က လူတစ္ရာမွာ ၅ ေယာက္ႏႈန္း ရွိပါတယ္”
“ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံမွာေကာ . . .”
“ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံ ေဆာင္းတြင္းက ဥေရာပတိုက္ ေျမာက္ပိုင္းႏိုင္ငံ ေဆာင္းတြင္းေလာက္ မဆိုးပါဘူး။ ဒါေၾကာင့္ ေဆာင္းရာသီစိတ္က်ေရာဂါ ျဖစ္ပြားႏႈန္းကလည္း နည္းပါးတယ္။ လူတစ္ေထာင္မွာ ၃ ေယာက္ႏႈန္းေလာက္ ရွိမယ္လို႔ ခန္႔မွန္းထားပါတယ္”
ကိုတာ စူးစမ္းေမးျမန္းပါတယ္။
“ေဆာင္းတြင္းမွာမွ စိတ္က်ေရာဂါ ျဖစ္ပြားတာက ဘာေၾကာင့္လဲ၊ ႏွင္းက်လို႔လား၊ ခ်မ္းေအးလို႔လား၊ ေနေရာင္ျခည္မရလို႔လား”
“ေဆာင္းတြင္းစိတ္က်ေရာဂါက မ်ဳိး႐ိုးဗီဇေၾကာင့္ ျဖစ္ပြားရတာနဲ႔လည္း ဆိုင္တယ္။ ေနေရာင္ျခည္ လံုလံုေလာက္ေလာက္ မရရွိတာက အဓိကအေၾကာင္းရင္း ျဖစ္ပါတယ္။ ေနေရာင္ျခည္ရဲ႕ အာနိသင္လႈံ႔ေဆာ္မႈမရရွိရင္ ဦးေႏွာက္ထဲမွာ (က) ဆီ႐ိုတိုနင္ဓာတ္ (Serotonin)လုပ္ငန္းအာနိသင္ က်ဆင္းသြားတယ္။ (ခ) ေန႔ညအခ်ိန္ကိုက္ သဘာ၀ျဖစ္စဥ္ (Circadian Cycle)ကို ညႇိႏႈိင္းေပးတဲ့ မယ္လာတိုနင္ (Melatonin) ဓာတ္ထုတ္လုပ္မႈကိုလည္း ကေမာက္ကမ ျဖစ္ေစတယ္။ အဲဒီအခ်က္ႏွစ္ခ်က္က ေဆာင္းတြင္းစိတ္က်ေရာဂါကို ျဖစ္ေပၚေစတယ္လို႔ ယူဆထားပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ “ေဆာင္းတြင္း စိတ္က်ေရာဂါ”ကုသဖို႔အတြက္ “အလင္းေရာင္ကုထံုး” (Light Therapy) ကို အသံုးျပဳေနၾကတာပါ”
“အလင္းေရာင္ကုထံုးဆိုတာ ဘာလဲဗ်”
“အလင္းေရာင္ကုထံုးက ခက္ခက္ခဲခဲေဆာင္ ရြက္ရတဲ့ ကုသနည္းမဟုတ္ပါဘူး။ ဒီကုထံုးအတြက္ အလင္းေရာင္ကုထံုးမီးအိမ္ (Light Therapy Lamp) လိုအပ္တယ္။ အဲဒီမီးအိမ္က ေတာက္ပတဲ့ အလင္းေရာင္ျခည္ကို ထုတ္ေပးတယ္။ အဲဒီအလင္းေရာင္ျခည္ထဲက မ်က္လံုးကို ဒုကၡေပးႏိုင္တဲ့ ခရမ္းလြန္ေရာင္ျခည္(Ultraviolet Rays) ကို ထုတ္ႏႈတ္ထားတယ္။ အလင္းေရာင္ကုထံုးမီးအိမ္က ထြက္လာတဲ့ အလင္းေရာင္က ေတာက္ပေပမယ့္ အပူဓာတ္မရွိဘူး”
“ကြၽန္ေတာ္ၾကားဖူးပါတယ္။ အေရျပားေရာဂါ တခ်ဳိ႕မွာလည္း အလင္းေရာင္ကုထံုးနဲ႔ ကုသေပးတယ္ မဟုတ္ဘူးလား”
“မွန္ပါတယ္။ ဒါေပမဲ့ အေရျပားေရာဂါကုသဖို႔ အသံုးျပဳတဲ့ အလင္းေရာင္ျခည္ထဲက ခရမ္းလြန္ေရာင္ျခည္ ထုတ္ႏႈတ္မထားပါဘူး။ ဒါေၾကာင့္ အသံုးျပဳတဲ့ မီးအိမ္ခ်င္း မတူပါဘူး။ ေဆာင္းတြင္း စိတ္က်ေရာဂါကုသဖို႔ အသံုးျပဳတဲ့ မီးအိမ္က အလင္းေရာင္စြမ္းအင္ ၁၀၀၀၀ Lux ယူနစ္ထုတ္ေပးပါတယ္”
ကိုတာက စပ္စုပါတယ္။
“အလင္းေရာင္စြမ္းအင္ ၁၀၀၀၀ Lux ဆိုတာ ဘယ္ေလာက္လင္းထိန္လို႔လဲ”
“ဖေယာင္းတိုင္တစ္တိုင္ မီးကထုတ္လုပ္တဲ့ အလင္းေရာင္စြမ္းအင္က ၁၀ ဒသမ ၅ Lux ရွိတယ္။ ႐ံုးခန္းေတြထဲမွာ က်ေရာက္ေနတဲ့ အလင္းေရာင္စြမ္းအင္က ၁၀၀ မွ ၃၀၀ Lux အထိရွိတယ္။ ေန၀င္စအခ်ိန္၊ ေနထြက္စအခ်ိန္မွာ အလင္းေရာင္အား ၄၀၀ Lux ရွိပါတယ္။ အဲဒါ ခင္ဗ်ားႏႈိင္းယွဥ္ စဥ္းစားၾကည့္ေပါ့။ ေဆာင္းတြင္းစိတ္က်ေရာဂါ ကုသဖို႔ လူနာကို ၁၀၀၀၀ Lux အလင္းေရာင္အား ထုတ္ေပးတဲ့ မီးအိမ္ေရွ႕ တစ္ေပခြဲအကြာအေ၀းမွာ ထိုင္ခိုင္းတယ္။ ကုသမႈတစ္ႀကိမ္က ၂ နာရီေလာက္ ၾကာမယ္။ တစ္ပတ္မွာ ၄-၅ ရက္ ဆက္တိုက္ ကုသေပးပါတယ္။ ရက္သတၱပတ္ ၂ ပတ္အၾကာမွာ လူနာရဲ႕ အေျခအေနကို ျပန္လည္စစ္ေဆးေပးပါတယ္”
“အဲဒီကုထံုးက ထိေရာက္မႈရွိလို႔လား”
“ေဆာင္းတြင္း စိတ္က်ေရာဂါ (SAD)ရွင္ ၇၀ ရာခိုင္ႏႈန္းေက်ာ္က ေရာဂါသက္သာေပ်ာက္ကင္းတာ ေတြ႕ရွိရတယ္။ ဒါေၾကာင့္ အလင္းေရာင္ကုထံုးကို ေဆာင္းတြင္းစိတ္က်ေရာဂါကုသဖို႔ အဓိကကုထံုးအျဖစ္ သတ္မွတ္ထားပါတယ္။ အလင္းေရာင္ကုထံုးကို အသံုးျပဳႏိုင္တဲ့ တျခားေ၀ဒနာေတြလည္း ရွိေသးတယ္။ ဥပမာ-ေလယာဥ္ပ်ံခရီးရွည္အဆံုးမွာ ျဖစ္တတ္တဲ့ စိတ္ေထြျပားျခင္းအေျခအေန (Jet Lag)၊ ညတာ၀န္က်ၿပီးရင္ ေနနဲ႔ညအိပ္ခ်ိန္ ျပန္လည္ညႇိဖို႔ လိုအပ္တဲ့အေျခအေနနဲ႔ အိပ္စက္ျခင္းခ်ဳိ႕ယြင္းေရာဂါတခ်ဳိ႕ စသျဖင့္ေပါ့ဗ်ာ”
“ဒီကုထံုးက ေနပူတာခံေနရသလိုျဖစ္ေတာ့ ေခါင္းမကိုက္ဘူးလား”
“ေဘးထြက္ဆိုးက်ဳိးေတြကေတာ့ ေခါင္းကိုက္ျခင္း၊ မ်က္စိက်ိန္းျခင္း၊ ပ်ဳိ႕အန္ခ်င္သလိုရွိျခင္း၊ ဂနာမၿငိမ္ျခင္းတို႔ ျဖစ္ပါတယ္။ စိတ္ၾကြစိတ္က်ေရာဂါ အေျခခံရွိရင္ ကုသမႈေၾကာင့္ စိတ္ၾကြေရာဂါ ေပၚေပါက္လာႏိုင္ပါတယ္”
“အလင္းေရာင္ကုထံုးက ေစ်းႀကီးသလား”
“အမ်ဳိးေကာင္းပစၥည္းဆိုရင္ အလင္းေရာင္ကုထံုးမီးအိမ္က ေဒၚလာ ၂၀၀ ေလာက္ပဲ က်ပါတယ္။ ပိုၿပီး အကုန္အက်ခံႏိုင္တဲ့ ကြၽန္ေတာ့္လူနာတစ္ေယာက္ကေတာ့ အလင္းေရာင္ကုထံုးကို လက္မခံဘဲ ခရီးေ၀းထြက္တဲ့ ကုထံုးကို အသံုးျပဳတယ္။ သူက အဂၤလန္နဲ႔ နယူးဇီလန္ႏိုင္ငံသား မွတ္ပံုတင္ရွိသူ ျဖစ္တယ္။ ေမလဆန္းေရာက္ရင္ နယူးဇီလန္ ေဆာင္းရာသီကိုေရွာင္ၿပီး အဂၤလန္မွာ “တစ္ေႏြ”ခိုတယ္။ ႏို၀င္ဘာလဆန္းေရာက္ရင္ အဂၤလန္ေဆာင္းကိုေရွာင္ဖို႔၊ နယူးဇီလန္ကို ျပန္ေရာက္လာေလ့ရွိတယ္။ အဲဒီလိုနည္းနဲ႔ ေဆာင္းတြင္းစိတ္က်ေရာဂါ မခံစားရေအာင္ ကာကြယ္ေနတယ္ ဆိုပါ့ေတာ”
