ေဒါက္တာအုန္းေက်ာ္ စိတ္က်န္းမာေရးဆရာ၀န္ႀကီး (အၿငိမ္းစား)
ကမၻာေပၚမွာ စိတ္ေ၀ဒနာခံစားရသူ စုစုေပါင္း သန္း ၄၅၀ ေက်ာ္ရွိတယ္လို႔ ကမၻာ႔က်န္းမာေရးအဖြဲ႔က ေဖာ္ျပထားပါတယ္။ မသန္စြမ္းမႈ အမ်ားဆံုးျဖစ္ေစတဲ့ ေရာဂါ ၁၀ မ်ဳိးထဲမွာ စိတ္ေရာဂါေ၀ဒနာက နံပါတ္ ၅ ေနရာမွာရွိတယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ စိတ္ေရာဂါေ၀ဒနာေၾကာင့္ ျဖစ္ေပၚလာတဲ့ မသန္စြမ္းျဖစ္တာ ေလ်ာ့နည္းေအာင္ ေဆာင္ရြက္ဖုိ႔ ကမၻာ့ က်န္း မာေရးအဖြဲ႕က တိုက္တြန္းထားပါတယ္။
ဒီေနရာမွာ အေရးႀကီးတဲ့ ေမးခြန္းတစ္ခုကို ေမးဖို႔လိုပါတယ္။ စိတ္ေရာဂါကို ကာကြယ္ဖို႔အတြက္ ထိေရာက္တဲ့ နည္းပညာေတြရွိၿပီလားဆိုတဲ့ ေမးခြန္း ျဖစ္ပါတယ္။
ေက်ာက္ေရာဂါကို ကာကြယ္ခ်င္ရင္ ျပည္သူလူထုထဲမွာ ေက်ာက္ေရာဂါ ကာကြယ္ေဆးထုိးေပးပါ။ ေက်ာက္ေရာဂါျဖစ္ပြားမႈ ေလ်ာ့နည္းေပ်ာက္ကြယ္သြားမွာ ျဖစ္ပါတယ္။ ကေလးေတြအားလံုးကို ၀က္သက္ေရာဂါ ကာကြယ္ေဆးထိုးေပးရင္ ၀က္သက္ေရာဂါျဖစ္ႏႈန္း ေလ်ာ့နည္းသြားမွာ ျဖစ္ပါတယ္။
စိတ္ေရာဂါကို ကာကြယ္ဖို႔အတြက္ အဲဒီလိုထိေရာက္တဲ့ နည္းပညာမရွိေသးပါဘူး။ ဒါေပမဲ့ ႏွလံုးေလျဖတ္ေရာဂါျဖစ္ပြားမႈကို ေလ်ာ့နည္းေစတဲ့ အစီအစဥ္မ်ဳိးကို အသံုးျပဳႏိုင္ပါတယ္။
ႏွလံုးေသြးေၾကာက်ဥ္းေရာဂါ၊ ႏွလံုးေလျဖတ္ေရာဂါကို ေလ်ာ့နည္းေစခ်င္ရင္ ဂ႐ုျပဳလိုက္နာရမယ့္ အခ်က္ေတြရွိပါတယ္။ ႏွလံုးေလျဖတ္ေရာဂါကို ျဖစ္ေစႏိုင္တဲ့အေၾကာင္းရင္းေတြကို တတ္ႏိုင္သေလာက္ ေရွာင္ရွားတာျဖစ္ပါတယ္။ “ အႏၲရာယ္ျပဳအခ်က္အလက္မ်ား (Risk Factors )ေလ်ာ့နည္းသြားေအာင္ ေဆာင္ရြက္တာျဖစ္ပါတယ္။ ဥပမာ- ကိုယ္လက္လႈပ္ရွားေလ့က်င့္ခန္း မွန္မွန္ ျပဳလုပ္ျခင္း၊ ေသြးထဲမွာ မေကာင္းတဲ့အဆီနည္းပါးေအာင္ အစားအေသာက္ ဆင္ျခင္ျခင္း၊ ဆီးခ်ဳိေသြးခ်ဳိေရာဂါ မျဖစ္ပြားေအာင္ ဂ႐ုစိုက္ျခင္း၊ ျဖစ္ပြားလာရင္ ထိထိေရာက္ေရာက္ ကုသျခင္း၊ ေဆးလိပ္မေသာက္ျခင္း၊ အ၀လြန္ကဲျခင္း မရွိေအာင္ ကုိယ္အေလးခ်ိန္ကို ထိန္းသိမ္းျခင္းစတာေတြ ျဖစ္ပါတယ္။
စိတ္ေရာဂါေ၀ဒနာကို ကာကြယ္ႏိုင္ဖို႔အတြက္ ႏွလံုးေလျဖတ္ေရာဂါကာကြယ္နည္းလိုပဲ ေဆာင္ရြက္ႏိုင္ပါတယ္။ စိတ္က်န္းမာေရးကို ခ်ဳိ႕ယြင္းေစတဲ့ “အႏၲရာယ္ျပဳအခ်က္အလက္မ်ား”ကို ရွာေဖြရပါမယ္။ အဲဒီေနာက္ အဲ့ဒီအႏၲရာယ္ျပဳ အခ်က္အလက္ေတြကို ေလ်ာ့နည္းေစတဲ့ အစီအစဥ္ေတြကို ခ်မွတ္ေဆာင္ရြက္ႏိုင္ပါတယ္။ အဲ့ဒီလုပ္ငန္းကို “ စိတ္က်န္းမာေရး တိုးျမႇင့္ေပးျခင္း ”( Mental Health Pro-motion) ျခင္းလို႔ ေခၚပါတယ္။
စိတ္က်န္းမာေရး အႏၲရာယ္ျပဳ အခ်က္အလက္မ်ား
စိတ္က်န္းမာေရးကို ခ်ဳိ႕ယြင္းေစတဲ့ “ အႏၲရာယ္ ျပဳအခ်က္အလက္မ်ား ”ကို ေအာက္ပါအတိုင္းခြဲျခား နားလည္ႏိုင္ပါတယ္။
(၁) မ်ဳိး႐ုိးဗီဇ
မိဘကို ေရြးခ်ယ္လို႔ေတာ့ မရပါဘူး။ မိဘက ေပးလိုက္တဲ့ “ ဗီဇမ်ဳိးေစ့ ” အေမြကိုျငင္းဆန္လို႔ မရႏိုင္ပါဘူး။ ဒါေပမဲ့ အားတက္စရာ တစ္ခုေတာ့ ရွိပါတယ္။ ဗီဇမ်ဳိးေစ့မွာ စိတ္ေရာဂါေ၀ဒနာျဖစ္ဖို႔ အလား အလာရွိလာေပမယ့္ တျခားအႏၲရာယ္ျပဳ အခ်က္အလက္ေတြကို ေရွာင္ရွားႏိုင္ရင္ ေရာဂါျဖစ္ပြားလာဖို႔ အခြင့္အလမ္း နည္းပါးသြားႏုိင္ပါတယ္။
(၂) ကိုယ္၀န္ေဆာင္မိခင္ က်န္းမာေရး
ကိုယ္၀န္ေဆာင္မိခင္ အာဟာရခ်ဳိ႕တဲ့ျခင္း၊ ေဆးလိပ္ေသာက္ျခင္း၊ မူးယစ္ေဆးသံုးစြဲျခင္း၊ အရက္အလြန္အကြၽံ ေသာက္ျခင္း၊ ကိုယ္၀န္ရွိစဥ္ ကူးစက္ေရာဂါ ခံစားရျခင္းစတဲ့ အခ်က္ေတြဟာ အႏၲရာယ္ ျပဳအခ်က္အလက္ေတြျဖစ္ၾကပါတယ္။ ေမြးဖြားလာမယ့္ ကေလးရဲ႕ စိတ္က်န္းမာေရးကို ထိခိုက္ေစပါတယ္။ ဒါ့့ေၾကာင့္ ကိုယ္၀န္ေဆာင္မိခင္ က်န္းမာေရး အစီအစဥ္ကို ကေလးလူငယ္စိတ္က်န္းမာေရး အစီအစဥ္လို႔ ေျပာဆိုႏိုင္ပါတယ္။
(၃) ကေလးလူငယ္က်န္းမာေရး
လမေစ့မီ ေမြးဖြားျခင္း၊ သားဖြားခ်ိန္မွာ အခက္အခဲရွိျခင္း၊ ကေလးလူငယ္ ဦးေခါင္းဒဏ္ရာ ရရွိျခင္း၊ အာဟာရခ်ဳိ႕တဲ့ျခင္း၊ ကူးစက္ေရာဂါေၾကာင့္ ဦးေႏွာက္ေရာင္ျခင္း၊ ဦးေႏွာက္ပ်က္စီးျခင္းစတဲ့ အခ်က္အလက္ေတြဟာ စိတ္က်န္းမာေရးကို ထိခိုက္ေစတဲ့ အႏၲရာယ္ျပဳ အခ်က္အလက္ေတြျဖစ္ၾကပါတယ္။
(၄) ကေလးလူငယ္ ဘ၀အေတြ ့အႀကံဳ
လူႀကီးမိဘရဲ႕ ေမတၱာကို မရရွိျခင္း၊ စိတ္ဓာတ္ညႇင္းဆဲမႈခံရျခင္း၊ ႐ုိက္ႏွက္ညႇင္းဆဲမႈခံရျခင္း၊ ကာမဂုဏ္က်ဴးလြန္တာခံရျခင္း၊ မိသားစုအတြင္း မၾကာခဏ ခိုက္ရန္ျဖစ္ပြားျခင္း၊ မိသားစုၿပိဳကြဲျခင္း၊ မိမိခ်စ္ခင္တြယ္တာအားကိုးရသူနဲ႔ ကြဲကြာရျခင္းစတဲ့ ကေလးသူငယ္ ဘ၀အေတြ႕အႀကံဳေတြဟာ အရြယ္ေရာက္လာတဲ့အခ်ိန္မွာ စိတ္က်န္းမာေရးကို ထိခိုက္ေစတဲ့ အႏၲရာယ္ျပဳ အခ်က္အလက္ေတြျဖစ္ပါတယ္။
ဒါ့ေၾကာင့္ “ မိသားစုအတြင္း ညႇင္းပန္းႏွိပ္စက္ အၾကမ္းဖက္မႈ ကာကြယ္ေရးအစီအစဥ္ ”၊ “ မိသားစု အႀကံေပးညႊန္ျပပံ့ပိုးမႈအစီအစဥ္ ” (Family Cou-nselling) စတဲ့ လုပ္ငန္းေတြဟာ စိတ္က်န္းမာေရးကို အေထာက္အကူျပဳတဲ့ လုပ္ငန္းေတြ ျဖစ္ပါတယ္။
(၅) ပညာေရးႏွင့္ စာသင္ေက်ာင္းအေတြ႕အႀကံဳ
အေၾကာင္းအမ်ဳိးမ်ဳိးေၾကာင့္ ေက်ာင္းစာညံ့ဖ်င္းျခင္း၊ စာေမးပြဲက်ျခင္း၊ ေက်ာင္းသားအခ်င္းခ်င္း အႏိုင္က်င့္တာခံရျခင္း၊ ေက်ာင္းမေပ်ာ္ျခင္း၊ ေက်ာင္းမွာအျပစ္ေပးတာခံရျခင္းစတဲ့ ေက်ာင္းတြင္း အေတြ႕အႀကံဳေတြဟာ ေက်ာင္းသားလူငယ္ေတြရဲ႕ စိတ္က်န္းမာေရးကို ထိခိုက္ေစပါတယ္။
ဒါ့ေၾကာင့္ “ ေက်ာင္းက်န္းမာေရးအစီအစဥ္ ”နဲ႔အတူ “ ေက်ာင္းစိတ္က်န္းမာေရးအစီအစဥ္ ” ကိုပါ ထည့္သြင္းေဆာင္ရြက္ေပးရင္ စိတ္က်န္းမာေရး ျမႇင့္တင္ေပးတဲ့ လုပ္ငန္းလို႔ ဆိုႏိုင္ပါတယ္။
(၆) ၿမီးေကာင္ေပါက္အရြယ္ အခက္အခဲ
“ ဆယ္ေက်ာ္သက္အရြယ္ အက်ပ္အတည္း” (Adolescent Crisis) ဆုိတဲ့ စကားကုိ ၾကားဖူးၾကမယ္လို႔ ထင္ပါတယ္။
လူပ်ဳိျဖန္း၊ အပ်ဳိျဖန္းအရြယ္မွာ ခႏၶာကုိယ္အရြယ္အစား ပံုပန္းသဏၭာန္အေျပာင္းအလဲေတြ ရွိတယ္၊ မိမိရဲ႕ ခႏၶာကုိယ္အေနအထားကုိ မႏွစ္ၿခိဳက္တာရွိတယ္၊ ေျပာင္းလဲခံစားလာရတာေတြကုိ နားမလည္ႏုိင္တာရွိတယ္၊ သူငယ္ခ်င္းမိတ္ေဆြက ပစ္ပယ္တာ၊ အေပါင္းအသင္းမလုပ္လိုတာေတြနဲ႔ ႀကံဳႀကိဳက္ရတယ္။ မိဘေတြနဲ႔ ဆက္ဆံေရးေျပာင္းလဲလာတာ၊ နားလည္မႈ မရွိျဖစ္လာတာေတြရွိတယ္။ ေမာင္ႏွမ အခ်င္းခ်င္းယွဥ္ၿပိဳင္မႈေတြ ရွိမယ္။ ဒီအေတြ႕အႀကံဳေတြဟာ “ ဆယ္ေက်ာ္သက္အရြယ္ အက်ပ္အတည္း” ကုိ ျဖစ္ေပၚေစပါတယ္။ အဲ့ဒီကတစ္ဆင့္ မူးယစ္ေဆး သံုးစြဲျခင္း၊ စိတ္ေ၀ဒနာလကၡဏာေတြ စတင္ခံစားရျခင္းတုိ႔ ေပၚေပါက္လာႏုိင္ပါတယ္။
“ ေက်ာင္းစိတ္က်န္းမာေရး အစီအစဥ္”၊ “ ဆယ္ေက်ာ္သက္စိတ္က်န္းမာေရး အစီအစဥ္”ေတြဟာ ၿမီး ေကာင္ေပါက္အရြယ္ စိတ္က်န္းမာေရးကိုတုိးျမႇင့္ေပးတဲ့ လုပ္ငန္းေတြ ျဖစ္ပါတယ္။
(၇) မိသားစုလူမႈေရး အေျခအေန
အိမ္ရာအတည္တက်မရွိတာ၊ လူမႈေရး စီးပြားေရးနိမ့္က်လာတာ၊ ေငြေရးေၾကးေရး အက်ပ္အ တည္းရွိတာ၊ အိမ္ပတ္၀န္းက်င္ အေျခအေန ေအးခ်မ္းသာယာမႈ မရွိတာေတြေၾကာင့္ စိတ္က်န္းမာေရးကုိ ထိခိုက္ေစပါတယ္။
“ လူမႈဖူလံုေရးအစီအစဥ္ ”နဲ႔ “ ရပ္ကြက္ေအး ခ်မ္းသာယာေရးအစီအစဥ္ ”ေတြဟာ စိတ္က်န္းမာေရးကုိ အေထာက္အကူျပဳပါတယ္။
(၈) ႏုိင္ငံေရး အေျခအေန
အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအာဏာပုိင္ေတြက လူ႔အခြင့္အေရး ခ်ဳိးေဖာက္တာ ခံရျခင္း၊ ဆူပူလႈပ္ရွားမႈဒဏ္ / စစ္ေဘးဒဏ္ခံရျခင္း၊ သေဘာ၀ေဘးအႏၲရာယ္နဲ႔ ႀကံဳေတြ႕ရျခင္း၊ အုပ္စုလိုက္ ေျပးလႊားေရႊ႕ေျပာင္းရျခင္းစတဲ့ အေတြ႕အႀကံဳေတြေၾကာင့္ ျပည္သူလူထုအတြင္းမွာ စိတ္က်န္းမာေရး ပ်က္ျပားလာႏုိင္ပါတယ္။
အဲဒီလိုေဘးဒုကၡနဲ႔ ႀကံဳေတြ႕ေနရသူေတြကုိ ကူညီပံ့ပိုးေပးတဲ့ အစီအစဥ္ေတြဟာ စိတ္က်န္းမာေရးအတြက္ အက်ဳိးေက်းဇူးရွိပါတယ္။
ဥပမာ “ အက်ပ္အတည္းရွိလွ်င္ ၾကား၀င္ကူညီ ျခင္း ”( Crisis Intervention) စတဲ့ လုပ္ငန္းမ်ဳိး ျဖစ္ပါတယ္။
(၉) စိတ္က်န္းမာေရး ဗဟုသုတ
ျပည္သူလူထုအတြင္းမွာ စိတ္က်န္းမာေရးဗဟု သုတနည္းပါရင္ စိတ္ေရာဂါေ၀ဒနာကုိ ကာကြယ္ကုသရာမွာ အဟန္႔အတားျဖစ္ႏုိင္ပါတယ္။ ျပည္သူလူထုအတြင္းမွာ စိတ္က်န္းမာေရး ပညာေပးလုပ္ငန္းေတြ ေဆာင္ရြက္ျခင္းအားျဖင့္ စိတ္က်န္းမာေရးကုိ ျမႇင့္တင္ေပးႏုိင္ပါတယ္။ စိတ္က်န္းမာေရး ပညာေပး အစီအစဥ္မ်ား (Mental Health Education)ကုိ ေဆာင္ရြက္ဖို႔ လိုအပ္ပါတယ္။
