ေဒါက္တာအုန္းေက်ာ္ (စိတ္က်န္းမာေရးအထူးကု ဆရာ၀န္ႀကီး – အၿငိမ္းစား)
သူနာျပဳေမစီက ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ ခံစားေနရတဲ့ လူနာဂ်ဳိးအတြက္ စိတ္မေကာင္းပါဘူးလို႔ ေျပာပါတယ္။
“ေမစီက ဘာေၾကာင့္ စိတ္မေကာင္းျဖစ္ေနသလဲ”
“အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါဆိုတာ တျဖည္းျဖည္း ေရာဂါဆိုးရြား ျပင္းထန္လာတတ္တဲ့ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ (Dementia) မ်ဳိးမဟုတ္ဘူးလား။ ကုသလို႔မရတဲ့ ေရာဂါမ်ဳိးလို႔ ကြၽန္မသိရွိထားပါတယ္။
“ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ ရွိသူတိုင္း အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါ ခံစားေနရတာမဟုတ္ဘူး။ ကာကြယ္လုိ႔ရတဲ့ အေၾကာင္းရင္းေတြေၾကာင့္ ျဖစ္ပြားတဲ့ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါေတြ ရွိတယ္”
“ရွင္းျပပါေဒါက္တာ”
“ဥပမာ-အရက္အလြန္အကြၽံေသာက္လို႔ ျဖစ္ပြားတဲ့ေရာဂါမ်ဳိး (Alcoholic Dementia)၊ မၾကာခဏ ဦးေခါင္းဒဏ္ရာရရွိလို႔ ျဖစ္ေပၚလာႏိုင္တဲ့ ေရာဂါမ်ဳိး”
ေမစီက ေထာက္ျပပါတယ္။
“ေၾကးစားလက္ေ၀ွ႔သမားေတြမွာ ျဖစ္တတ္တဲ့ ဦးေႏွာက္ပ်က္စီးေရာဂါ (Punch-Drunk Syndrome) လား”
“မွန္ပါတယ္။ ေနာက္ၿပီး ခဲအဆိပ္တက္ေရာဂါနဲ႔ ကာဗြန္မိုေနာ့ဆိုက္ဓာတ္ အဆိပ္တက္ေရာဂါေတြမွာလည္း ငယ္မူျပန္ဥာဏ္ရည္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ ရရွိလာႏုိင္တယ္။ အခ်ိန္မီကုသရင္ ေပ်ာက္ကင္းသက္သာႏိုင္တဲ့ ေရာဂါေတြေၾကာင့္ ငယ္မူျပန္ဥာဏ္ရည္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ ရရွိႏိုင္တယ္”
“ဥပမာေျပာပါ”
“ဥပမာ-ဗီတာမင္ဘီ-၁၂နဲ႔ ေဖာလစ္ဓာတ္ (Folate) ခ်ဳိ႕တဲ့ေရာဂါ၊ သိုင္း႐ြိဳက္ေဟာ္မုန္းက်ဆင္းေရာဂါ၊ နာတာရွည္ ဆီးအဆိပ္တက္ေရာဂါ (Uraemia) စတဲ့ ေရာဂါေတြပါ။ ေနာက္ထပ္ရွိေသးတယ္။ A ဗိုင္းရပ္စ္ပိုးေၾကာင့္ျဖစ္ပြားတဲ့ “ခုခံအားက်ဆင္းေရာဂါ”(HIV-AIDS) နဲ႔ ဆစ္ဖလစ္ကာလသားေရာဂါ (Syphilis) ကို အခ်ိန္မီကုသေပးရင္ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါကို ကာကြယ္ႏိုင္တယ္”
“ဦးေႏွာက္ေသြးေၾကာပိတ္ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ”( Vascular Dementia) ကို ေမစီသိသလား”
“မၾကာခဏ ဦးေႏွာက္ေလျဖတ္လို႔ ျဖစ္ပြားတဲ့ေရာဂါလား”
“စိတ္က်ေရာဂါေၾကာင့္ေတာ့ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ မျဖစ္ပြားႏိုင္ပါဘူး။ ဒါေပမဲ့ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ ျဖစ္ပြားစအခ်ိန္မွာ စိတ္က်ေရာဂါလကၡဏာေတြကို ေတြ႕ရွိရတယ္။ ေနာက္ၿပီး သက္ႀကီးရြယ္အိုမွာ ျဖစ္ပြားတဲ့ စိတ္က်ေရာဂါက ဆိုးရြားျပင္းထန္ရင္ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါနဲ႔ ဆင္တူယိုးမွား ျဖစ္ႏိုင္တယ္။”
“မွန္ပါတယ္။ ေသြးတိုးေရာဂါ၊ ေသြးအဆီတက္ေရာဂါနဲ႔ ဆီးခ်ဳိေရာဂါကို ထိထိေရာက္ေရာက္ ကုသမႈခံယူရင္ အဲဒီေရာဂါမျဖစ္ပြားေအာင္ ကာကြယ္ႏိုင္တယ္။ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ ျဖစ္ေပၚေစတဲ့ တျခားအေၾကာင္းရင္းေတြ ရွိေသးတယ္။ ဥပမာ-ဦးေႏွာက္အက်ိတ္ေရာဂါ (Brain Tumour)၊ ဦးေႏွာက္အေျမႇးပါးေအာက္ ေသြးခဲေရာဂါ (Subdural Hematoma)နဲ႔ သာမန္ဖိအား ဦးေႏွာက္အရည္ၾကည္တိုးပြားေရာဂါ (Normal Pressure Hydrocephalus) စတဲ့ေရာဂါေတြပါ။ အဲဒီေရာဂါေတြကို အခ်ိန္မီေတြ႕ရွိရင္ သက္သာေပ်ာက္ကင္းေအာင္ ကုသေပးႏိုင္ပါတယ္”
သူနာျပဳေမစီက စပ္စုပါတယ္။
“ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါရွိသူေတြထဲမွာ ေဒါက္တာေျပာခဲ့တဲ့ အေၾကာင္းရင္းေတြေၾကာင့္ ျဖစ္ပြားတဲ့လူနာေတြ ဘယ္ေလာက္မ်ားသလဲ”
“အၾကမ္းအားျဖင့္ေျပာရရင္ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ ျဖစ္ပြားသူေတြထဲမွာ ၅၀ မွ ၆၀ ရာခိုင္ႏႈန္းက အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါ ခံစားရတာေတြ႕ ရွိရတယ္။ က်န္တဲ့လူနာေတြက ကြၽန္ေတာ္ေျပာခဲ့တဲ့ အေၾကာင္းရင္းေတြေၾကာင့္ ေရာဂါျဖစ္ပြားတာပါ။ အဲဒီအထဲမွာ အမ်ားဆံုးေတြ႕ရွိရတာက “ဦးေႏွာက္ေသြးေၾကာပိတ္ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ” ျဖစ္ပါတယ္။ ၁၅ မွ ၃၀ ရာခိုင္ႏႈန္းအထိ ရွိပါတယ္”
သူနာျပဳေမစီက ၾကားျဖတ္ေမးျမန္းတယ္။
“စိတ္က်ေရာဂါေၾကာင့္ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ ရရွိႏိုင္သလား”
“စိတ္က်ေရာဂါေၾကာင့္ေတာ့ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ မျဖစ္ပြားႏိုင္ပါဘူး။ ဒါေပမဲ့ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ ျဖစ္ပြားစအခ်ိန္မွာ စိတ္က်ေရာဂါလကၡဏာေတြကို ေတြ႕ရွိရတယ္။ ေနာက္ၿပီး သက္ႀကီးရြယ္အိုမွာျဖစ္ပြားတဲ့ စိတ္က်ေရာဂါက ဆိုးရြားျပင္းထန္ရင္ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါနဲ႔ ဆင္တူယိုးမွား ျဖစ္ႏိုင္တယ္။ ဒါေၾကာင့္ အလြယ္တကူကုသလို႔ ေပ်ာက္ကင္းႏိုင္တဲ့ စိတ္က်ေရာဂါလို ကုသမႈမခံယူရတာ ရွိတတ္ပါတယ္”
ေမစီက သူၾကည့္႐ႈေနတဲ့ လူနာဂ်ဳိးရဲ႕ ေရာဂါအေျခအေနကို သိခ်င္ပါတယ္။
“ဂ်ဳိးခံစားေနရတဲ့ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါက ဘာေၾကာင့္ျဖစ္ပြားတာလဲ”
“ေသြးစစ္၊ ဓာတ္မွန္႐ိုက္ထားတဲ့ အေျဖေတြကို ကြၽန္ေတာ္ရရွိပါၿပီ။ ဂ်ဳိးက အယ္လ္ဇိုင္းမားငယ္မူျပန္ မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါ ခံစားေနရပါတယ္”
“အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါက ဘာေၾကာင့္ျဖစ္တာလဲ ေဒါက္တာ”
“အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါက ဦးေႏွာက္ကလာပ္စည္းေတြ ေသေၾကပ်က္စီးၿပီး အမာရြတ္ျဖစ္လာတဲ့ေရာဂါပါ။ ဦးေႏွာက္ကလာပ္စည္းပတ္လည္မွာ မူမမွန္တဲ့ အသားဓာတ္အစိုင္အခဲ (Amyloid Plaques) ေတြ ျဖစ္ေပၚလာတယ္။ ဦးေႏွာက္ကလာပ္စည္းထဲမွာလည္း TAU လို႔ေခၚတဲ့ အသားဓာတ္ခ်ည္မွ်င္ေတြ ေပၚေပါက္လာတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ဦးေႏွာက္ကလာပ္စည္းေတြ ေသေၾကပ်က္စီးသြားတာပါ”
“အဲဒီမူမမွန္တဲ့ အသားဓာတ္ေတြက ဘာေၾကာင့္ျဖစ္ေပၚလာသလဲ”
“အာနိသင္ခ်ဳိ႕ယြင္းေနတဲ့ ဗီဇမ်ဳိးေစ့ (Genes) ေတြေၾကာင့္ပါ။ အခုအခ်ိန္အထိ ခ်ဳိ႕ယြင္းတဲ့ ဗီဇမ်ဳိးေစ့အမ်ဳိးမ်ဳိး ေတြ႕ရွိထားပါတယ္။ အသက္ ၆၅ ႏွစ္မတိုင္ခင္ ျဖစ္ပြားတဲ့ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါက App (PSEN1) (PSEN2) လို႔ေခၚတဲ့ ဗီဇမ်ဳိးေစ့ေတြနဲ႔ သက္ဆိုင္တယ္။ အသက္ ၆၅ ႏွစ္ေက်ာ္မွ ျဖစ္ပြားတဲ့ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါမွာေတာ့ APOE(E2)၊ APOE (E3) နဲ႔ APOE(E4) ဗီဇမ်ဳိးေစ့ ခ်ဳိ႕ယြင္းေနတာ ေတြ႕ရွိရပါတယ္”
“အဲဒီလိုဆိုေတာ့ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါက မ်ဳိး႐ိုးလိုက္ၿပီးျဖစ္တဲ့ ေရာဂါေပါ့”
“အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါလူနာ ၄၀ ရာခိုင္ႏႈန္းေက်ာ္က မိသားစုထဲမွာ အလားတူေရာဂါျဖစ္ပြားတာ ေတြ႕ရွိရတယ္။ အမ်ဳိးထဲမွာ ေရာဂါမရွိေပမယ့္ ဗီဇမ်ဳိးေစ့သဘာ၀ ေျပာင္းလဲသြားျခင္း (Gene Mutation) ရွိရင္လည္း အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါ ရရွိႏုိင္ပါတယ္”
“ဦးေႏွာက္ကလာပ္စည္းေတြ ပ်က္စီးသြားေတာ့ ဦးေႏွာက္အာ႐ံုေၾကာဆက္သြယ္ေပးတဲ့ ဓာတ္ျဖစ္တဲ့“ေအစီအိပ္ခ်္” (Acetycholine) ဓာတ္ ေလ်ာ့နည္းလာတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းလကၡဏာေတြ ျဖစ္ေပၚလာတာပါ”
ေမစီက သူ႔လူနာဂ်ဳိးဘက္ကို ဦးလွည့္လာျပန္တယ္။
“အဲဒီေတာ့ ဂ်ဳိးအတြက္ ကုသမႈက . . .”
“ေအစီအိပ္ခ်္ဓာတ္ အာနိသင္တိုးပြားေစတဲ့ ေဆးေတြကို အသံုးျပဳပါတယ္။ ဥပမာ- Donepezil၊ Rivastigmine၊ Galatamine နဲ႔ Tacrine စတဲ့ ေဆးေတြပါ။
ေနာက္ထပ္ေဆးတစ္မ်ဳိး ရွိေသးတယ္။ အဲဒီေဆးကေတာ့ ဦးေႏွာက္ကလာပ္စည္းေတြကို ဒဏ္ပိေစတဲ့ ဂလူတာမိတ္ Glutamate ဓာတ္ရဲ႕ အာနိသင္ကို ေလ်ာ့နည္းေစတယ္၊ ေဆးနာမည္က Memantine ျဖစ္ပါတယ္”
“အဲဒီေဆးေတြက အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါကို သက္သာေပ်ာက္ကင္းေစႏိုင္သလား”
“ေပ်ာက္ကင္းေအာင္ေတာ့ မကုသႏိုင္ဘူး။ ေရာဂါကို သက္သာေစတယ္။ ေရာဂါဆိုးရြားမႈအရွိန္ကို ေလ်ာ့နည္းေစပါတယ္”
သူနာျပဳေမစီက သူ႔လူနာဂ်ဳိးကို ျပဳစုပ်ဳိးေထာင္ဖို႔ ေဆာင္ရြက္သင့္တဲ့ အခ်က္အလက္ေတြကို သိခ်င္ပါတယ္။
“ဂ်ဳိးအတြက္ ကြၽန္မဘယ္လိုကူညီေပးရမလဲ”
“အဂၤလန္ႏိုင္ငံ၊ အမ်ဳိးသားက်န္းမာေရး၀န္ေဆာင္မႈဌာန (NHS) က ၫႊန္ၾကားထားတဲ့ လူေနမႈပံုစံ သံုးမ်ဳိးရွိတယ္။
(က) ေဆးလိပ္ေသာက္တဲ့အက်င့္ (ေဆးရြက္ႀကီးစားတဲ့အက်င့္) ကို ရပ္နားရမယ္။ အရက္မေသာက္နဲ႔။ အရက္ေသာက္တတ္ေနရင္ တစ္ေန႔အရက္(Ethanol) ၂၀ ဂရမ္ထက္ ပိုမေသာက္နဲ႔။ အသီးအရြက္မ်ားမ်ားစား၊ အသက္႐ွဴျမန္လာေစတဲ့ ကိုယ္လက္လႈပ္ရွားေလ့က်င့္ခန္း (Aerobic Activity) မွန္မွန္လုပ္။ ေသြးတိုးေရာဂါ၊ ဆီးခ်ဳိေရာဂါရွိရင္ အခ်ိန္မီကုသမႈခံယူ၊ စိတ္ေလ့က်င့္ခန္းကိုလည္း ေလ့က်င့္ရမယ္။
(ခ) “ဦးေႏွာက္ေလ့က်င့္ခန္း (Brain Training) ကို ေျပာတာလား”
“မွန္ပါတယ္။ ဒါေပမဲ့ အင္တာနက္ထဲမွာ ေတြ႕ရွိရတဲ့ ဦးေႏွာက္ေလ့က်င့္ခန္းေတြကို မလိုက္နာႏိုင္ရင္ အားငယ္စရာမလိုပါဘူး။ ေန႔စဥ္အလြယ္တကူ ျပဳလုပ္ႏိုင္တဲ့ နည္းေတြရွိပါတယ္။ ေန႔စဥ္ သတင္းစာ၊ ဂ်ာနယ္တစ္ခုခုကိုဖတ္။ ဖတ္ၿပီးတဲ့ အေၾကာင္းအရာကို ျပန္လည္စဥ္းစားၾကည့္၊ ဗဟုသုတအသစ္ကို သင္ယူေလ့က်င့္-ဥပမာ-ဘာသာစကားအသစ္ကိုသင္ယူျခင္း၊ ၀ါသနာအသစ္ကို ေလ့လာျခင္း၊ ေတးဂီတအတီးအမႈတ္ကို သင္ယူျခင္း၊ ေနာက္ၿပီး ပေဟဠိဥာဏ္စမ္းဂိမ္းကစားျခင္း။
(ဂ) အသက္ႀကီးလာရင္ တစ္ေယာက္တည္း အထီးက်န္ေနတတ္တာလည္း မေကာင္းဘူး။ အေပါင္းအသင္းနဲ႔ စုေပါင္းလႈပ္ရွားႏိုင္တဲ့ လုပ္ငန္းေတြထဲမွာ ပါ၀င္ေဆာင္ရြက္ရမယ္။ ဥပမာ-ပရဟိတ လုပ္ငန္းတစ္ခုခုမွာ ပါ၀င္လႈပ္ရွားျခင္း၊ ကိုယ္လက္လႈပ္ရွားေလ့က်င့္ခန္းကို စုေပါင္းေဆာင္ရြက္ျခင္း၊ ၀ါသနာအဖြဲ႕အစည္းတစ္ခုခုမွာ ပါ၀င္လုပ္ကိုင္ျခင္း စသျဖင့္ေပါ့”
“ေဒါက္တာေျပာတဲ့ လူေနမႈပံုစံေတြကို ေဆာင္ရြက္ခုိင္းရင္ ဂ်ဳိးအတြက္ အက်ဳိးရွိပါမလား”
“ကြၽန္ေတာ္ေျပာခဲ့တဲ့ လူေနမႈပံုစံသံုးမ်ဳိးက အက်ဳိးေက်းဇူးသံုးခု ရရွိႏိုင္တယ္။
(၁) ဂ်ဳိးရဲ႕ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါကို ေပ်ာက္ကင္းေစမွာေတာ့ မဟုတ္ဘူး။ ဒါေပမဲ့ ေရာဂါခံစားေနရတဲ့ အခ်ိန္ကာလပိုင္းမွာ“ဘ၀တန္ဖိုး”( Quality of Life)ကို တိုးတက္ေကာင္းမြန္ဖို႔ အေထာက္အကူျပဳႏိုင္တယ္။
(၂) အယ္လ္ဇိုင္းမား ငယ္မူျပန္မွတ္ဥာဏ္ေလ်ာ့နည္းေရာဂါျဖစ္ပြားဖို႔ အလားအလာရွိသူေတြအတြက္ ေရာဂါစတင္ျဖစ္ပြားဖို႔ ေႏွာင့္ေႏွးၾကန္႔ၾကာေစႏိုင္တယ္။
(၃) သာမန္သက္ႀကီးရြယ္အိုတိုင္းမွာ ျဖစ္ေပၚလာတတ္တဲ့ မွတ္ဥာဏ္အားနည္းျခင္းနဲ႔ အသိဥာဏ္က်ဆင္းျခင္းကိုလည္း ကာကြယ္ႏိုင္ပါတယ္။
