—၊ ေဒါက္တာအုန္းေက်ာ္ (စိတ္က်န္းမာေရးအထူးကု ဆရာ၀န္ႀကီး – အၿငိမ္းစား) ၊—
နိဒါန္း
ကမၻာ့လူဦးေရရဲ့ ၂၀ ရာခိုင္ႏႈန္းက ေဆးလိပ္ေသာက္တတ္တဲ့ အက်င့္ရွိတယ္။ ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံမွာ အရြယ္ေရာက္သူ ၁၄ ရာခိုင္ႏႈန္းက ေန႔စဥ္ ေဆးလိပ္ေသာက္တဲ့အက်င့္ ရွိတယ္။ ျမန္မာႏိုင္ငံမွာ အရြယ္ေရာက္သူ ၃၁ ဒသမ ၆ ရာခိုင္ႏႈန္းက ေန႔စဥ္ ေဆးလိပ္ေသာက္တဲ့ အေလ့အထရွိေၾကာင္း ေတြ႔ရွိရပါတယ္။ (ကမၻာ့ဘဏ္ ၂၀၁၅)
စိတ္ေရာဂါ ခံစားေနရသူေတြထဲမွာ ေဆးလိပ္ေသာက္တတ္တဲ့ႏႈန္းက ျပည္သူလူထုအတြင္းမွာ ေတြ႔ရွိရတဲ့ ေဆးလိပ္ေသာက္ႏႈန္းထက္ ပိုမိုမ်ားျပားတယ္။ ဥပမာ-စိတ္ကစဥ့္ကလ်ား စိတၱဇေရာဂါရွင္ေတြထဲမွာ ၄၇ ရာခိုင္ႏႈန္းက ေဆးလိပ္ေသာက္တတ္တဲ့ အက်င့္ရွိတယ္။ စိတ္ၾကြစိတ္က် ေရာဂါရွင္ေတြထဲမွာ ၃၇ ရာခိုင္ႏႈန္း၊ စိုးရိမ္စိတ္လြန္ကဲ ေရာဂါရွင္ေတြထဲမွာ ၂၈ ရာခိုင္ႏႈန္း၊ စိတ္က်ေရာဂါရွင္ေတြထဲမွာ ၂၇ ရာခိုင္ႏႈန္းနဲ႔ စားေသာက္မႈခ်ဳိ႕ေရာဂါ (Eating Disorder) ရွင္ေတြထဲမွာ ၂၄ ရာခုိင္ႏႈန္း အသီးသီးရွိေၾကာင္း သိရပါတယ္။
ေဆးလိပ္ေသာက္တဲ့ အက်င့္ရွိသူေတြက ေဆးလိပ္မေသာက္တတ္သူေတြထက္ ၁၀ ႏွစ္ေလာက္ အေသေစာပါတယ္။ စိတ္ေရာဂါရွိၿပီး ေဆးလိပ္ေသာက္တတ္တဲ့ အက်င့္ရွိရင္ ၁၅ ႏွစ္မွ ႏွစ္ ၂၀ အထိ အသက္တိုတာ ေတြ႔ရွိရတယ္။ စိတ္ေရာဂါရွင္လူနာ ေဆးလိပ္ေသာက္တတ္ရင္ ေရာဂါကုသမႈ ခံယူတဲ့အခါ ေဆးမတိုးတာရွိတယ္။ ေဆးလိပ္ထဲမွာ ပါရွိတဲ့ နီကိုတင္းဓာတ္က ေသြးထဲမွာ စိတ္ေရာဂါ ကုသေဆးအခ်ိန္အတြယ္ ပမာဏကို က်ဆင္းေလ်ာ့နည္းေစပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ပံုမွန္ေဆးအခ်ိန္အတြယ္ စားသံုး႐ံုနဲ႔ ေရာဂါမသက္သာေတာ့ဘူး။ စာေရးသူရဲ႕ လူနာတိုနီကို ေဆးလိပ္ျဖတ္ဖို႔ အႀကံေပးေတာ့”ေျပာသေလာက္မလြယ္ပါဘူး ေဒါက္တာ”လို႔ သူက အေျဖေပးပါတယ္။
တိုနီက အသက္ ၃၀ အရြယ္ စိတ္ကစဥ့္ကလ်ား စိတၱဇေရာဂါ (Schizophrenia) ခံစားေနရသူျဖစ္တယ္။ ေရာဂါရရွိ ခံစားလာရတာ ၅ ႏွစ္ေက်ာ္ရွိၿပီ။ စိတၱဇေရာဂါကုသေဆးတစ္မ်ဳိး (Haloperidol) နဲ႔ ေရာဂါသက္သာပါတယ္။ ဒါေပမဲ့ ၾကြက္သားတုန္ခါ တင္းက်ပ္တဲ့ ေဘးထြက္ဆိုးက်ဳိးကို တိုနီက မႏွစ္ၿခိဳက္ဘူး။ ဒါေၾကာင့္ ဒုတိယမ်ဳိးဆက္ စိတၱဇေရာဂါကို ကုသေဆးျဖစ္တဲ့ (Olanzapine)နဲ႔ ေျပာင္းလဲကုသေပးရတယ္။ ေရာဂါသိသိသာသာ သက္သာလာလို႔ တိုနီက ႐ံုးလုပ္ငန္းေတြကို ျပန္လည္လုပ္ကိုင္လာႏိုင္တယ္။ ေဆးလိပ္ေသာက္တဲ့ အက်င့္ကေတာ့ မေပ်ာက္ေသးပါဘူး။ ေဆးလိပ္(နီကိုတင္း)အာနိသင္ေၾကာင့္ ေသြးထဲမွာ Olanzapine ေဆးအခ်ိန္အတြယ္ပမာဏ က်ဆင္းသြားတာ ေတြ႔ရွိရပါတယ္။ ေရာဂါအတက္အက် မ်ားလာလို႔ ေဆးအခ်ိန္အတြယ္ တိုးေပးေနရတယ္။ တိုနီကို ေဆးလိပ္ျဖတ္ဖို႔ အႀကံေပးတိုက္တြန္းပါတယ္။
“ေျပာသေလာက္ မလြယ္ပါဘူးေဒါက္တာ” လို႔ တိုနီက ဆင္ေျခတက္ပါတယ္။
“တိုနီက ေဆးလိပ္ျဖတ္ဖို႔ ႀကိဳးစားဖူးသလား”
“စမ္းၾကည့္ဖူးပါတယ္ ေဒါက္တာ။ ေဆးလိပ္ျဖတ္လိုက္ရင္ စိတ္ဂနာမၿငိမ္တာေတြ ပိုၿပီးမ်ားလာတယ္။ ကြၽန္ေတာ့္စိတ္ေရာဂါက ပိုၿပီး ဆိုးရြားလာသလိုပဲ”
“ေဆးလိပ္ျဖတ္လိုက္လို႔ စိတၱဇေရာဂါ ဆိုးရြားလာတာေတာ့ မျဖစ္ႏုိင္ပါဘူး။ ေဆးလိပ္ျပတ္လကၡဏာ (Nicotine Withdrawal Symtom)နဲ႔ စိတ္ေရာဂါလကၡဏာကို လြဲမွားထင္မွတ္ေနတာ ျဖစ္ပါလိမ့္မယ္။”
“ ေဆးလိပ္ျဖတ္ခ်င္စိတ္ အားသန္လာေအာင္ (Motivation) ရွိလာေအာင္ ေလ့က်င့္ႏိုင္တယ္။ ေဆးလိပ္ေသာက္ျခင္းေၾကာင့္ ျဖစ္ေပၚလာႏိုင္တဲ့ ဆိုးက်ဳိးေတြကို အႀကိမ္ႀကိမ္ စဥ္းစားရမယ္။ ဆင္ျခင္သံုးသပ္ရမယ္။ ဥပမာ-” . . .
“ေဆးလိပ္ျပတ္ လကၡဏာေတြက စိတၱဇေရာဂါ (Psychosis) လကၡဏာနဲ႔ ဆင္တူလို႔လား”
“ေဆးလိပ္ျပတ္လကၡဏာေတြက စိတ္ညစ္ညဴးျခင္း၊ အိပ္မေပ်ာ္ျခင္း၊ စိတ္တိုလြယ္ျခင္း၊ စိတ္ဂနာမၿငိမ္ျဖစ္ျခင္း၊ အာ႐ံုစူးစိုက္ႏိုင္မႈ ခ်ဳိ႕ယြင္းျခင္း စတာေတြျဖစ္တယ္။ ဒါေၾကာင့္ စိတ္ေရာဂါ ျပန္ ‘ထ’ လာတယ္လို႔ တိုနီအထင္မွားတာ ျဖစ္လိမ့္မယ္”
တိုနီက သူ႔အေတြ႕အႀကံဳကို ဆက္လက္ေျပာျပတယ္။
“ေဆးလိပ္ျဖတ္လိုက္ၿပီး ၆ နာရီေလာက္ၾကာေတာ့ ေဒါက္တာေျပာတဲ့ လကၡဏာေတြ ေပၚလာပါတယ္။ ေနာက္တစ္ေန႔မွာ ပိုၿပီးဆိုးရြားလာတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ကြၽန္ေတာ္ဒဏ္မခံႏိုင္ဘူး။ ေဆးလိပ္ျပန္ေသာက္လိုက္မွ သက္သာသြားပါတယ္”
“အဲဒါ ေဆးလိပ္ေတာင့္တစိတ္ (Craving) ျဖစ္တယ္။ ေဆးလိပ္ျဖတ္ၿပီး ရက္သတၱပတ္ ၃ ပတ္အထိ ေဆးလိပ္ေတာင့္တစိတ္ ျပင္းထန္ေနတတ္ပါတယ္။ ေဆးလိပ္ျပတ္လကၡဏာနဲ႔ ေဆးလိပ္ေတာင့္တစိတ္ကို ေလ်ာ့နည္းေစတဲ့ ေဆးေတြရွိပါတယ္”
“ကြၽန္ေတာ္ ႀကိဳးစားၾကည့္မယ္ေလ”
စာေရးသူက နီကိုတင္းအစားထိုးကုထံုး (Nicotine Replacement Therapy) အေၾကာင္းကို ရွင္းျပပါတယ္။
“နီကိုတင္းအစားထိုးကုထံုး (NRT)ကို အသံုးျပဳရင္ ေဆးလိပ္ျပတ္လကၡဏာနဲ႔ ေဆးလိပ္ေသာက္ခ်င္စိတ္ (Craving)ကို ေလ်ာ့နည္းေစပါတယ္။ နီကိုတင္းဓာတ္ပါရွိတဲ့ အေရျပားကပ္ပလာစတာ (Patch)၊ ခြၽင္းဂမ္း(ပီေက)(Gum)၊ အာေခါင္မႈတ္ျဖန္းေဆး (Spray)၊ ပူရွိန္းျပား (Lozenge)နဲ႔ နီကိုတင္းေဆးလံုးေတြကို အသံုးျပဳႏိုင္တယ္။ ေဆးလိပ္ျဖတ္တဲ့ ေန႔ကစၿပီး ေန႔စဥ္သံုးစြဲရမယ္။ (၂) လမွ (၃) လအထိ သံုးစြဲရတယ္။ NRT ကုထံုးက ၅၀ ရာခိုင္ႏႈန္းမွ ၆၀ ရာခိုင္ႏႈန္းအထိ အာနိသင္ ထိေရာက္ပါတယ္။
နီကိုတင္းဓာတ္ မပါရွိတဲ့ ေဆးလိပ္ျဖတ္ေဆးလည္း ရွိတယ္။ Bupropion (Zyban) နဲ႔ Varenicline တို႔ ျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒီေဆးေတြက (က) ေဆးျဖတ္လကၡဏာေတြကို ေလ်ာ့နည္းေစတယ္။ (ခ) ေဆးလိပ္ေသာက္လိုက္ရင္လည္း အရင္ကလို ေဆးလိပ္ေသာက္ရတဲ့ အရသာမ်ဳိး မခံစားရဘူး။ ဒါေၾကာင့္ ေဆးလိပ္ျပန္လည္ေသာက္ခ်င္စိတ္ကို ထိန္းခ်ဳပ္ေပးတယ္။ ဒီေဆးလံုးေတြကို အသံုးျပဳမယ္ဆိုရင္ ေဆးလိပ္မျဖတ္ခင္ တစ္ပတ္ႀကိဳတင္ၿပီး စတင္ေဆးေသာက္ထားရတယ္။ ၃ လအထိ ဆက္တိုက္ေသာက္သံုးဖို႔ လိုအပ္ပါတယ္”
တိုနီက ေဆးလိပ္ျဖတ္ေဆး ေသာက္ရမွာကို ၀န္ေလးေနပံုရတယ္။
“ေဒါက္တာေပးတဲ့ စိတၱဇေရာဂါကုသေဆးလည္း ေသာက္ေနရတယ္။ စိတ္နဲ႔ ထိန္းခ်ဳပ္ႏိုင္တဲ့ နည္းမရွိဘူးလား”
“ရွိပါတယ္။ ေဆးလိပ္ျဖတ္ႏိုင္ဖို႔ အသံုးျပဳတဲ့ စိတ္ကုထံုးနည္းပရိယာယ္တခ်ဳိ႕ကို ရွင္းျပပါမယ္။
(၁) ေဆးလိပ္ျဖတ္ခ်င္စိတ္ အားသန္လာေအာင္ (Motivation) ရွိလာေအာင္ ေလ့က်င့္ႏိုင္တယ္။ ေဆးလိပ္ေသာက္ျခင္းေၾကာင့္ ျဖစ္ေပၚလာႏိုင္တဲ့ ဆိုးက်ဳိးေတြကို အႀကိမ္ႀကိမ္ စဥ္းစားရမယ္။ ဆင္ျခင္သံုးသပ္ရမယ္။ ဥပမာ-ေဆးလိပ္ေသာက္လို႔ အကုန္အက်မ်ားတာ၊ ေရာဂါအမ်ဳိးမ်ဳိး ရရွိလာႏိုင္တာ၊ အသက္တိုႏိုင္တာ စတဲ့ ဆိုးက်ဳိးေတြကို ေန႔စဥ္ေရရြတ္ၿပီး သတိေပးရမယ္။ အဲဒီလိုေလ့က်င့္ရင္ ေဆးလိပ္ေသာက္ရမွာကို ေၾကာက္စိတ္၀င္လာႏုိင္တယ္။ ေနာက္ၿပီး ေဆးလိပ္ျဖတ္လိုက္ရင္ ရရွိလာႏိုင္တဲ့ အက်ဳိးေက်းဇူးေတြကိုလည္း ထည့္သြင္းစဥ္းစားရမယ္။
(၂) ေဆးလိပ္ေသာက္ခ်င္စိတ္ ျပင္းျပလာေစတဲ့ ပတ္၀န္းက်င္လႈံ႔ေဆာ္မႈ (Triggers) ေတြကို သတိျပဳေလ့လာရမယ္။ ဥပမာ-မိတ္ေဆြသူငယ္ခ်င္းေတြနဲ႔ ၀ိုင္းဖြဲ႕စကားေျပာတဲ့အခါ ညစာစားၿပီး အနားယူတဲ့အခါ၊ စိတ္ဖိစီးမႈ ခံစားလာရတဲ့အခါ၊ ေကာ္ဖီ လက္ဖက္ရည္ ေသာက္ၿပီးတဲ့အခါ စတဲ့ အေျခအေနေတြနဲ႔ ရင္ဆိုင္ရရင္ ေဆးလိပ္ေသာက္ခ်င္စိတ္ မ်ားျပားလာတတ္တယ္။ အဲဒီလို အခ်ိန္အခါမွာ ေဆးလိပ္ဘက္ကို ဦးတည္မသြားေအာင္ ေလ့က်င့္ရမယ္။ ေဆးလိပ္ဘူးကို အိတ္ထဲမွာ ေဆာင္မထားနဲ႔၊ အိမ္ထဲမွာ ေဆးလိပ္သိုေလွာင္မထားနဲ႔။ ေဆးလိပ္ေသာက္တဲ့ အျပဳအမူအစား တျခားအျပဳအမူ တစ္ခုခုနဲ႔ အစားထိုး ေလ့က်င့္ႏိုင္ပါတယ္။
(၃) ေဆးလိပ္ေသာက္ခ်င္စိတ္ ျဖစ္ေပၚလာတဲ့အခါ ေလ့က်င့္ႏိုင္တဲ့ နည္းတစ္မ်ဳိးကေတာ့ “သတိ ပ႒ာန္ေလ့က်င့္ခန္း”( Mindfullness Exercise) ျဖစ္ပါတယ္။ ေဆးလိပ္ေသာက္ခ်င္စိတ္ ျဖစ္ေပၚလာရင္ ေဆးလိပ္ေသာက္တဲ့ အျပဳအမူကို မလုပ္ဘဲ ေဆးလိပ္ေသာက္ခ်င္ေနတဲ့ စိတ္ကိုသာ အာ႐ံုျပဳထား၊ ေဆးလိပ္ေတာင့္တေနတဲ့ ဆႏၵေဇာကို အရွိအတိုင္း သိတယ္လို႔ သတ္မွတ္လိုက္။ ေဆးလိပ္ေတာင့္တလို႔ ျဖစ္ေပၚလာတဲ့ “ခံစားရမႈ”(ခႏၶာကိုယ္လကၡဏာ)ေတြကို သံုးသပ္ၾကည့္၊ အာ႐ံုစိုက္ၿပီး ခံစားၾကည့္၊ အဲဒီလိုေလ့က်င့္ရင္ ေဆးလိပ္မေသာက္ေပမယ့္ ေဆးလိပ္ေသာက္ခ်င္တဲ့ စိတ္ဆႏၵက အလိုအေလ်ာက္ အရွိန္က်သြားလိမ့္မယ္”
တိုနီက ဇေ၀ဇ၀ါအမူအရာနဲ႔ ေမးျမန္းတယ္။
“အဲဒီလိုေလ့က်င့္ႏိုင္ဖို႔ ေဒါက္တာတို႔က သင္ၾကားျပသေပးမွာလား”
“အခုေျပာခဲ့တဲ့ နည္းေတြက စိတ္ကုထံုးမွာ အသံုးျပဳတဲ့ နည္းပရိယာယ္ေတြ ျဖစ္ပါတယ္။ အစပိုင္းမွာ ေလ့က်င့္ဖို႔ အခက္အခဲရွိရင္ ကြၽန္ေတာ္တို႔ ကူညီႏိုင္ပါတယ္။ ပညာေပးစာအုပ္ကေလး (Pamphlet) ကိုလည္း ေပးလိုက္မယ္။ နားလည္ေအာင္ဖတ္ၿပီး ကိုယ္တိုင္ေလ့က်င့္ၾကည့္ေပါ့။ တိုနီ ေဆးလိပ္ျဖတ္ဖို႔ သေဘာတူရင္ NRT ကို စတင္အသံုးျပဳႏိုင္တယ္။ စိတ္ကုထံုးနဲ႔ တြဲဖက္ၿပီး ႀကိဳးစားကုရင္ ေဆးလိပ္ျပတ္ဖို႔ အလားအလာ မ်ားပါတယ္”
“တစ္ႀကိမ္ထပ္ၿပီး ႀကိဳးစားၾကည့္မယ္ေလ”
“ေဆးလိပ္ျဖတ္ႏိုင္ဖို႔ တိုနီခံစားေနရတဲ့ စိတ္ကစဥ့္ကလ်ားစိတၱဇေရာဂါကို ကုသဖို႔ ပိုမိုလြယ္ကူလာလိမ့္မယ္”
