——၊ ေဒါက္တာအုန္းေက်ာ္ (စိတ္က်န္းမာေရးအထူးကု ဆရာ၀န္ႀကီး) ၊—–
စိတ္က်ေရာဂါနဲ႔ စိုးရိမ္စိတ္လြန္ကဲေရာဂါက ေယာက္်ားေတြမွာ မိန္းမေတြထက္ ျဖစ္ပြားမႈႏႈန္း နည္းပါးပါတယ္။ ဒါေပမဲ့ မိမိကိုယ္မိမိ သတ္ေသႏႈန္းက ေယာက္်ားေတြထဲမွာ မိ္န္းမေတြထက္ ၃ ဆမွ ၄ ဆအထိ ပိုမိုမ်ားျပားတယ္။ အဲဒါဘာေၾကာင့္လဲ။
အေၾကာင္းရင္းအမ်ဳိးမ်ိဳး ရွိႏိုင္ပါတယ္။
(၁) ေယာက္်ားမာနေယာက္်ားဆိုတာ စိတ္ဓာတ္ၾကံခိုင္ရမယ္။ သတိၱရွိရမယ္။ ေပ်ာ့ညံတယ္လို႔ လူေတြက အထင္ေသးမွာကို မခံခ်င္ဘူး။ ငါစိတ္ညစ္ေနတယ္။ ငါစိတ္ဓါတ္က်ေနတယ္လို႔ ၀န္ခံရမွာကို ရွက္ေၾကာက္ေနတယ္။ ဒါေၾကာင့္ စိတ္က်ေရာဂါ ခံစားေနရေပမယ့္၊ ဖြင့္ဟတိုင္ပင္ဖို႔ ၀န္ေလးတယ္။ အကူအညီမေတာင္းခ်င္ဘူး။ အခ်ိန္မီကုသမႈမရရွိဘူးေပါ့။ ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံမွာ စိတ္က်န္းမာေရးခ်ဳိ ႔ယြင္းေနတဲ့ ေယာက်္ားေတြထဲမွာ (၇၂) ရာခိုင္ႏႈန္းေက်ာ္က ကုသမႈခံယူဖို႔ ႀကိဳးစားအားထုတ္မႈမရွိဘူးလို႔ သိရတယ္။ (Blackdog Institute)
(၂) ေရာဂါလကၡဏာ ထုတ္ေဖာ္ျပသပံု ကြဲျပားျခင္း – ေယာက္်ားစိတ္က်ေရာဂါရွိရင္၊ မိန္းမေတြလိုဘဲ စိတ္ညစ္တာ၊ သာယာေပ်ာ္ရႊင္ႏိုင္မႈမရွိေတာ့တာ၊ အားအင္ကုန္ခန္း ပင္ပန္းႏြမ္းနယ္တာ၊ ေမွ်ာ္လင္ခ်က္ကုန္ဆံုးစိတ္ျဖစ္ေပၚတာ၊ ေနခ်င္စိတ္မရွိေတာ့တာ စတဲ့ စိတ္က်ေရာဂါလကၡဏာေတြကို ခံစားရပါတယ္ ။ ဒါေပမဲ့ သူတို႔ိစိတ္ထဲက ခံစားခ်က္ေတြကို ညည္းတြားမႈမရွိဘူး။ ရင္မဖြင့္ဘူး။ အားေပးေဖ်ာင္းဖ်တာ မခံယူဘူး။
ေယာက္်ားစိတ္က်ေရာဂါရွိရင္ အျပဳအမူေျပာင္းလဲလာတာကိုသာ ေတြ ႔ရမယ္။ ဒါေၾကာင့္ ပတ္၀န္းက်င္က သူစိတ္က်ေရာဂါရွိေနတယ္လို႔ မထင္မွတ္မိဘူးေပါ့။ ဘယ္လိုအျပဳအမူေတြလဲ။
စိတ္ေျပလက္ေပ်ာက္ထြက္ေပါက္ရွာတဲ့ အျပဳအမူကို ပိုမိုလုပ္ေဆာင္လာျခင္း (ဥပမာ – မလိုအပ္ဘဲ အလုပ္မွာ အခ်ိ္န္ပိုလုပ္ေနျခင္း၊ အားကစားေလ့က်င့္ခန္းတစ္ခုခုကို အလြန္အမင္း စြဲစြဲၿမဲၿမဲေလ့က်င့္လာျခင္း)
ခႏၶာကိုယ္ေရာဂါလကၡဏာမ်ားကို ညည္းတြားျခင္း (ဥပမာ – အလုပ္မ်ားလို႔ ေခါင္းကိုက္ေနတယ္ဗ်ာ။ ေလ့က်င့္ခန္းမ်ားလို႔ ေျခလက္ကိုက္ခဲေနတာ)
အရက္ သို႔မဟုတ္ မူးယစ္ေဆးကို စတင္သံုးစြဲျခင္း။ သို႔မဟုတ္ အရက္ေသာက္တတ္သူက အရက္ပိုမိုေသာက္သံုးလာျခင္း။
ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံ ေယာက်္ားေတြထဲမွာ အရက္စြဲေရာဂါရွိသူ ၆ ဒႆမ ၁ ရာခိုင္ႏႈန္းနဲ ႔ မိန္းမေတြထဲမွာ ၂ ဒႆမ ၆ ရာခိုင္ႏႈန္းရွိတယ္။ ျမန္မာႏိုင္ငံ ေယာက္်ားေတြထဲမွာ အရက္စြဲသူ ၁ ဒႆမ ၆ ရာခိုင္ႏႈန္းနဲ႔ မိန္းမေတြထဲမွာ ၀ ဒႆမ ၀.၅ ရာခိုင္ႏႈန္းရွိပါတယ္။ (World Population Review 2020)။ အရက္စြဲေရာဂါရွိသူေတြထဲမွာ ၁၄ ရာခိုင္ႏႈန္းမွ ၆၈ ရာခိုင္ႏႈန္းအထိ စိတ္က်ေရာဂါရွိတာ ေတြ ႔ရွိရတယ္။ အဲဒီအထဲမွာ စိတ္က်ေရာဂါေၾကာင့္ အရက္ေသာက္မ်ားလို႔ အရက္စြဲေရာဂါ ရရွိလာသူေတြလည္း ရွိပါတယ္။
စိတ္က်ေရာဂါရွိရင္ ကုသမႈမခံယူဘဲ ေလာင္းကစားတတ္တဲ့အက်င့္ ျဖစ္ေပၚလာႏိုင္တယ္။ ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံ ေယာက္်ားေတြထဲမွာ ေလာင္းကစားစြဲေရာဂါရွိသူ ၁ ဒႆမ ၅ ရာခိုင္ႏႈန္းရွိတယ္။ မိန္းမေတြထဲမွာေတာ့ ေလာင္းကစားစြဲေရာဂါျဖစ္ပြားႏႈန္းက တစ္ေထာင္မွာ ၈ ေယာက္ရွိတယ္။
စိတ္က်ေရာဂါရွိတဲ့ ေယာက္်ားတခ်ဳိ ႔က စိတ္ညစ္တဲ့အမူအရာမျပဘဲ စိတ္တိုတတ္ အမ်က္ေဒါသထြက္တတ္လာတာ ရွိပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ မိသားစုအတြင္းအၾကမ္းဖက္မႈ ျဖစ္ေပၚလာတတ္တယ္။ အေရွ ႔ေတာင္အာရွႏိုင္ငံေတြမွာ မိသားစုအတြင္း အၾကမ္းဖက္မႈ ျဖစ္ပြားႏႈန္းက ၃၇ ဒႆမ ၇ ရာခိုင္ႏႈန္း ရွိတယ္လို႔ သိရတယ္။ (WHO 2013) မိသားစုအတြင္း အၾကမ္းဖက္မႈ က်ဴးလြန္းတဲ့ ေယာက္်ားေတြထဲမွာ ၂၀ ရာခိုင္ႏႈန္းက စိတ္က်ေရာဂါရွိေနတာကို ေလ့လာေတြ ႔ရွိရတယ္။
အႏၲရာယ္မ်ားတဲ့ အျပဳအမူကို ျပဳလုပ္တတ္ျခင္း – စိတ္က်ေရာဂါရွိရင္ တဇြတ္ထိုးလုပ္တတ္ၾကတယ္။ ဥပမာ – အမ်ဳိးသမီးစိတ္က်ေရာဂါရွိသူေတြထဲမွာ ေစ်းဆိုင္အလစ္သုတ္အျပဳအမူ (Shop Lifting) ျဖစ္ေပၚလာတာ ေတြ႔ရွိရတယ္။ ေယာက္်ားေတြထဲမွာေတာ့ စိတ္က်ေရာဂါေၾကာင့္ အလြန္းအမင္းေလာင္းကစားမႈျပဳတာ၊ ကားအျမန္ေမာင္းတာ စတဲ့ အျပဳအမူေတြ ေပၚေပါက္လာႏိ္ုင္ပါတယ္။
စားေရးသူရဲ ႔ လူနာတစ္ဦးျဖစ္တဲ့ ေမာရစ္ကို နမူနာအျဖစ္ ေျပာျပလို႔ရပါတယ္။
ေမာရစ္က အသက္ ၄၀ ေက်ာ္ အိမ္ေထာင္ရွင္ျဖစ္ပါတယ္။ ကိုယ္ပိုင္အေသးစား စီးပြားေရးလုပ္ငန္းတစ္ခု လုပ္ငန္းရွင္ျဖစ္တယ္။
ဒီႏွစ္ထဲမွာ ေမာရစ္ရဲ ႔ စီးပြားေရးလုပ္ငန္းက မေအာင္ျမင္ဘူး။ အရႈံးေပၚလာတယ္။ ေခ်းေငြကို အရစ္က်ျပန္ဆပ္ဖို႔ အခက္အခဲရွိလာတယ္။ ဒီလိုနဲ႔ စိတ္က်ေရာဂါ ခံစားလာရတယ္။ သူရဲ ႔အခက္အခဲ ျပႆနာကို ဇနီးကစ္တီကိုေတာင္ ဖြင့္ဟမတိုင္ပင္ဘူး။ အလုပ္ကိစၥေတြကို မဲမဲသဲသဲ အခ်ိန္ပိုလုပ္လာတယ္။ အလုပ္ၿပီးရင္ အရက္ေသာက္ၿပီး အနားယူတဲ့ အက်င့္ေပၚလာတယ္။ အိမ္အျပန္တစ္ေန႔မွာ အရက္ရွိန္ကေလးနဲ႔ ကားအျမန္ေမာင္းလာတယ္။ လမ္းတေကြ႔ေရာက္ေတာ့ အရွိန္မထိန္းႏိုင္လို႔ မေတာ္တဆ ကားတိုက္မႈျဖစ္တယ္။ ဒဏ္ရာဒဏ္ခ်က္ေတြကို ကုသၿပီးေတာ့ ေမာရစ္စိတ္က်န္းမာေရးကို စစ္ေဆးေပးဖို႔ စိတ္က်န္းမာေရးဌာနကို လဲႊေျပာင္းေပးလိုက္တာပါ။
ေမာရစ္ကို စမ္းသပ္စစ္ေဆးလိုက္ေတာ့ စိတ္က်ေရာဂါ ခံစားေနရတာ ေတြ႔ရွိရတယ္။ သူရဲ ႔အခက္အခဲ ျပႆနာေတြကို မေျဖရွင္းႏိုင္ေတာ့ဘူးလို႔ ယံုၾကည္လာတယ္။ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္ကုန္ဆံုးစိတ္ ျဖစ္ေပၚေနတယ္။ ကားအျမန္ေမာင္းတဲ့ညက “ ေသမထူးေနမထူး” ဆိုတဲ့ အေတြးစိတ္ေတြနဲ႕ အႏၲရာယ္ရွိတဲ့ အျပဳအမူကို လုပ္မိတာလို႔ ၀န္ခံပါတယ္။
ေမာရစ္ရဲ ႔ဇနီး ကစ္တီနဲ႕အတူ ေမာရစ္စိတ္က်န္းမာေရးကို အသိေပးေျပာၾကားပါတယ္။ ကစ္တီက အထိတ္တလန္႔ ျဖစ္သြားတယ္။
“ ေမာရစ္ ဒီေလာက္အထိ ခံစားေနရမယ္လို႔ က်မသတိမထားမိတာ အမွန္ပါေဒါက္တာ။ သူေျပာသလို အလုပ္မ်ားလို႔ စိတ္ပင္ပန္းေနတာလို႔ ထင္ေနတာပါ”
“ ျဖစ္တတ္ပါတယ္ ကစ္တီ။ ေယာက္်ားစိတ္က်ေရာဂါ ခံစားရရင္ စိတ္က်ေရာဂါနဲ႔မတူတဲ့ အျပဳအမူေတြကိုသာ ေဖာ္ျပတတ္တာရွိပါတယ္။ အခုေတာ့ ေမာရစ္ကိုယ္တိုင္က သူစိတ္က်ေရာဂါခံစားေနရတယ္ဆိုတာ လက္ခံပါၿပီ။ အေရးႀကီးတဲ့ အခ်က္ျဖစ္ပါတယ္”
ကစ္တီက ကုသမႈအစီအစဥ္ကို ေမးျမန္းတယ္။
“ ေမာရစ္ စိတ္က်ေရာဂါ စတင္ျဖစ္ပြားလာတာက စီးပြားေရးအခက္အခဲေၾကာင့္ပါ။ ဒီေတာ့ ဒီကိစၥနဲ႔ပတ္သက္ၿပီး မိသားစုထဲမွာ တိုင္ပင္ေဆြးေႏြးအေျဖရွာရမယ္။ “ ျပႆနာေျဖရွင္းတဲ့ နည္းပရိယာယ္” (Problem Solving Technique) ကို အသံုးျပဳႏိုင္တယ္။ ကၽြန္ေတာ္တို႔ဘက္က လိုအပ္သလို ကူညီမယ္။ အၾကံဥာဏ္ေပးမယ္။ ေနာက္ၿပီး ေမာရစ္စဥ္းစားေတြးေတာပံုက၊ အျပဳသေဘာမဆန္တာ ရွိေနတယ္။ အပ်က္သေဘာပါတဲ့ အဆိုးျမင္အေတြး ” (Negative Thought) ေတြျဖစ္ေနတယ္။ အဲလိုအေတြးမ်ဳိးကို ျပဳျပင္ဖို႔ ” အေတြးျပဳျပင္ေပးစိတ္ကုထံုး ” (Cognitive Therapy)နဲ႔ ကုသမႈခံယူႏိုင္ပါတယ္။ စိတ္ကုထံုးနဲ႔ မသက္သာရင္၊ စိတ္က်ေရာဂါကုသေဆးကို အသံုးျပဳမယ္။ ကုသရတာခက္ခဲတဲ့ စိတ္က်ေရာဂါအတြက္ တစ္ျခားကုထံုးေတြလည္း ရွိပါတယ္။ ေနာက္ၿပီး စိတ္က်ေ၀ဒနာကို အႏိုင္ယူဖို႔ ေမာရစ္ကိုယ္တိုင္ ကိုင္တြယ္ေျဖရွင္းႏိုင္တဲ့ နည္းပရိယာယ္ (Coping Strategies) ေတြ႔ ရွိပါတယ္”
“ ေျပာျပပါေဒါက္တာ”
“ စိတ္က်န္းမာေရးေဆးပညာရွင္ေတြ ေထာက္ခံၫႊန္ၾကားထားတဲ့ နည္းပရိယာယ္ေတြကို ျခံဳငံုသံုးသပ္ေျပာမယ္။ ေရာေႏွာဆက္ဆံရမယ္ (Socialise)။ မိသားစု၀င္၊ ေဆြမ်ဳိးသားခ်င္း ခင္မင္တဲ့ မိတ္ေဆြသူငယ္ခ်င္းေတြနဲ႔ အဆက္မျဖတ္နဲ႔။ ရင္းရင္းႏွီးႏွီးဆက္ဆံ။ ကိုယ့္စိတ္ဆႏၵနဲ႔ စိတ္ခံစားမႈေတြကို ရင္ဖြင့္ေျပာၾကား။ သူတို႔ဆီက စိတ္ဓာတ္ကူညီပံပိုးမႈကိုရယူ။ အထီးက်န္ေနထိုင္မႈပံုစံကို ေျပာင္းလဲေပးရမယ္။ ကိုယ္လက္လႈပ္ရွားေလ့က်င့္ခန္းလုပ္ (Exercise) အိမ္ထဲမွာ အလြတ္ေလ့က်င့္ခန္း လုပ္ႏိုင္တယ္။ တစ္ေန႔ မိနစ္ ၂၀ ေလာက္ လမ္းေလွ်ာက္တဲ့အက်င့္ စလုပ္။ ကစ္တီနဲ႔အတူ လမ္းေလွ်ာက္ႏိုင္ရင္းေကာင္းတယ္။ ေန႔စဥ္ အခ်ိ္န္ဇယားခ်ၿပီးလႈပ္ရွား (Establish Routine) ေတြေ၀ေငးေမာေနမယ့္အစား၊ ေန႔စဥ္အခ်ိန္ဇယားအတိုင္း လႈပ္ရွားေဆာင္ရြက္ရမယ္။ သိမ္ငယ္စိတ္၊ အားငယ္စိတ္ ေလ်ာ့နည္းေအာင္လႈပ္ရွား။ မိမိကိုယ္မိမိ တန္ဖိုးထားႏိုင္လာေအာင္ လုပ္ကိုင္ေဆာင္ရြက္ရမယ္။ ဥပမာ – ဝါသနာလုပ္ငန္းတစ္ခုကို စတင္သင္ယူျခင္း၊ ေစတနာ့၀န္ထမ္းလုပ္ငန္းမွာ ပါ၀င္ျခင္း။ မိမိႏွစ္ၿခိဳက္တဲ့ အလုပ္ကိုလုပ္ျခင္း။ အသစ္အဆန္းတစ္ခုကို တည္ထြင္လုပ္ကိုင္ျခင္း။ တစ္စံုျပဳလုပ္ၿပီး ေအာင္ျမင္မႈရွိရင္ မိမိကိုယ္မိမိ ခ်ီးက်ဴးျခင္း ဆုေပးျခင္း။
အပန္းေျဖနားေနျခင္း (Relaxaton) -ေန႔စဥ္အပန္းေျဖနားေနခ်ိန္ ေပးရမယ္။ စာဖတ္ျခင္း၊ သီခ်င္းနားေထာင္ျခင္း၊ တီဗီၾကည့္ျခင္း၊ အေၾကာေျပေလ်ာ့ေလ့က်င့္ခန္း၊ အသက္ရွဴေလ့က်င့္ခန္းလုပ္ျခင္း။ တရားထိုင္ျခင္း။
ေန႔စဥ္မွတ္တမ္းေရးျခင္း (Keep A Journal) ။ ေန႔စဥ္မွတ္တမ္းေရးျခင္းက စိတ္က်န္းမာေရးအတြက္ အက်ဳိးရွိတဲ့ ျပဳမႈလႈပ္ရွားမႈျဖစ္ပါတယ္။ ပညာရွင္တိုင္းက တိုက္တြန္းအားေပးတဲ့ နည္းပရိယာယ္တစ္ခုျဖစ္တယ္။ ေန႔စဥ္ အေတြ႔အၾကံဳကို ျပန္လည္မွတ္တမ္းတင္ျခင္း။ ဆန္းစစ္ေ၀ဖန္ျခင္း။ သခၤန္းစားရယူျခင္း ။ ေရွဆက္လုပ္ရမယ့္ အစီအစဥ္ကို ခ်မွတ္ႏိုင္ျခင္း။ ရည္ရြယ္ခ်က္ပန္းတိုင္ကို အတိအက် ေဖာ္ထုတ္ထားႏိုင္ျခင္း စတဲ့ အက်ဳိးေက်းဇူးတြ ရွိရတယ္။
အေတြးဆိုးကို ေခ်ပတိုက္ဖ်က္ျခင္း (Challenging Negative Thoughts)။ ေန႔စဥ္မွတ္တမ္းေရးတဲ့အခ်ိန္မွာ၊ စိတ္က်ေရာဂါ ျဖစ္ေပၚေစတဲ့ မူမမွန္တဲ့ အပ်က္သေဘာပါတဲ့ အေတြးကို သတိထားေလ့လာၿပီး ေရးမွတ္ရမယ္။ အဲဒီအေတြးကို ဆန္႔က်င္တဲ့ အခ်က္အလက္ေတြကို ဆင္ျခင္စဥ္းစားရမယ္။ ေခ်ပေရးသားရမယ္။ စိန္ေခၚရမယ္။
ကၽြန္ေတာ္ေျပာခဲ့တဲ့ နည္းပရိယာယ္ေတြက၊ ဖိစီးမႈေၾကာင့္ စိတ္က်ေရာဂါ ျဖစ္ေပၚမလာေအာင္ ကာကြယ္ေပးႏိုင္တယ္။ စိတ္က်ေရာဂါကုသမႈ ခံယူစဥ္မွာ တစ္ျခားကုထံုးေတြနဲ႔ ပူးတြဲလုပ္ေဆာင္ရင္ ကုသမႈကို အေထာက္အကူျပဳတယ္။ စိတ္က်ေရာဂါ သက္သာေပ်ာက္ကင္းသြားေပမဲ့၊ အဲဒီနည္းပရိယာယ္ေတြကို အေလ့အထအျဖစ္ ဆက္လက္ေလ့က်င့္ ေဆာင္ရြက္ရင္ ေရာဂါျပန္လည္မျဖစ္ပြားေအာင္ ကာကြယ္ႏိုင္ပါတယ္”
