———၊ ေဒါက္တာအုန္းေက်ာ္ (စိတ္က်န္းမာေရးအထူးကု ဆရာ၀န္ႀကီး) ၊———
ဆံုးရႈံးျခင္းေ၀ါဟာရမွာ “ဆံုး” နဲ႔ “ရႈံး” စကားလံုးႏွစ္မ်ဳိးပူးတြဲထားတာကို ေတြ႔ရပါတယ္။ ဆံုးက က်ဆံုးျခင္း၊ ေပ်ာက္ဆံုးျခင္း၊ ကုန္ဆံုးျခင္းနဲ႔ သက္ဆိုင္တယ္။ ဥပမာ – မိသားစု၀င္တစ္ဦးဦး ေသဆံုးျခင္း၊ ပစၥည္းဥစၥာ ပ်က္စီးကုန္ဆံုးျခင္း စသျဖင့္ပါ။ ရႈံးက မေအာင္ျမင္ျခင္း၊ ၿပိဳပြဲတစ္ခုခုမွာအႏိုင္မရရွိျခင္းနဲ႔ သက္ဆိုင္တယ္။ ဥပမာ – စာေမးပြဲက်ျခင္း၊ ေဘာ္လံုးပြဲမွာ အႏိုင္မရျခင္း စသျဖင့္ေပါ့။ဆံုးရႈံးရျခင္း (Loss / Failure) အေတြ႔အၾကံဳနဲ႔ ရင္ဆိုင္ရရင္ ပူေဆြးတမ္းတမႈ (Grief) ကို ခံစားရတယ္။ စိတ္က်န္းမာေရးေဆးပညာမွာ ပူေဆြးတမ္းတမႈအဆင့္ (၅) ဆင့္ရွိတယ္လို႔ ေဖာ္ျပထားပါတယ္။
ပထမအဆင့္ကို ျငင္းပယ္ျခင္း (Denial) အဆင့္လို႔ေခၚတယ္။ အျဖစ္မွန္ကိုလက္မခံႏိုင္ဘဲ ျငင္းဆန္ကန္႔ကြက္ျခင္း ျဖစ္တယ္။ ဒီအဆင့္မွာ ကာယကံရွင္ရဲ ႔ စိတ္ထဲမွာ ထံုထိုင္းသြားတယ္။ ငါအေဖမေသေသးဘူး၊ “ငါရႈံုးတာမျဖစ္ႏိုင္ဘူး”၊ “ငါမယံုဘူး” စတဲ့ အေတြးေတြထဲမွာ နစ္ျမဳပ္ေတြေ၀ေနတယ္။ ဘာကိုမွ အသိခ်င္ဘူး။ ဘာကိုမွ ခံစားတံု႔ျပန္ႏိုင္မႈမရွိဘူး။ ေရြးေကာက္ပြဲရလဒ္ကို သိရတဲ့ညမွာ လက္ရွိအေမရိကန္သမၼတ ခံစားရသလိုပါ။ အေျခအေနမွန္ကို ျငင္းပယ္ေနတာက ဆံုးရႈံးမႈဒဏ္ကို မခံႏိုင္လို “အသိစိတ္”ဗုန္းဗုန္း လဲက်မသြားေအာင္၊ မသိစိတ္က အကာအကြယ္ေပးတာလို႔ ဆိုပါတယ္။ စိတ္ပညာမွာ အဲလိုျဖစ္စဥ္ကို စိတ္ခံတပ္နည္းပရိယာယ္ (Defense Mechanism) လို႔ေခၚတယ္။
ဒါေပမဲ့ အမွန္တရားကို ၾကာရွည္ဖံုးကြယ္ထားလို မရပါဘူး။ အျဖစ္မွန္ကို တျဖည္းျဖည္း လက္ခံလာရတယ္။ “အေဖလ႔ူျပည္မွာမရွိေတာဘူး” ဆိုတာကို လက္ခံလာေပမယ့္ ဆံုးရႈံးရတဲ့ နာက်င္မႈကို မေျဖေဖ်ာက္ႏိုင္ေသးဘူး။ နာက်င္တာနဲ႔ အတူနာၾကည္းေနတဲ့ စိတ္ခံစားမႈေတြက လႊမ္းမိုးေနတယ္။ အဲဒီပူေဆြးတမ္းတမႈအဆင့္ကို နာၾကည္းျခင္းအဆင့္ (Pain/ Anger) လို႔ ေခၚတယ္။ ဒီအဆင့္မွာ ေဒါသစိတ္ျပင္းျပေနတယ္။ ေဒါသစိတ္က ပတ္၀န္းက်င္က လူေတြဆီကို ျမားဦးတည္လာတယ္။ ကုသေပးတဲ့ ဆရာ၀န္၊ သူနာျပဳေတြကို အျပစ္တင္မယ္။ ေဘာ္လံုးပြဲရႈံးတဲ့အသင္းက ဒိုင္လူႀကီးကို ႀကိမ္းေမာင္းမယ္။
စာေမးပြဲက်တဲေက်ာင္းသားက ေက်ာင္းဆရာ၊ ဆရာမကို အျပစ္ဖို႔မယ္။ ေရြးေကာက္ပြဲမွာ ရႈံးသြားတဲ့ လက္ရွိအေမရိကန္သမၼတက ေရြးေကာက္ပြဲစနစ္နဲ႔ ႀကီးၾကပ္ေပးတဲ့ ေရြးေကာက္ပြဲအရာရွိေတြကို ရႈံ ႔ခ်ျပစ္တင္ေနတာမ်ဳိး ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီအဆင့္မွာ စိတ္ခံစားတံု႔ျပန္မႈ ပိုမိုဆိုးရြားလာရင္ မင္းသားမလုပ္လို႔ ပတ္မႀကီးကို ထိုးေဖာက္ခ်င္စိတ္ ျဖစ္ေပၚလာတတ္ပါတယ္။
ပူေဆြးတမ္းတျခင္း တတိယအဆင့္ကို ညိွႏိုင္းအေျဖရွာျခင္းအဆင့္ (Bargaining) လို႔ ေခၚပါတယ္။ ဒီအဆင့္မွာ ဆံုးရႈံးရတဲ့ အျဖစ္မွန္ကို ဓမၼဓိ႒ာန္က်က် ျငင္းဆန္လို႔မရေတာ့ဘူး။ ဒါေပမဲ့ ကာယကံရွင္ရဲ ႔ စိတ္ထဲမွာ အေျခအေနကို အရွိအတို္းလက္ခံဖို႔ ခက္ခဲေနတယ္။ ၀န္မခံႏိုင္ေသးဘူး။ လက္လႊတ္ရမွာကို ေၾကာက္ေနတယ္။ လက္ရွိအေမရိကန္သမၼတ ေျပာသလို႔ေပါ့ “ ငါ့ၿပိဳင္ဘက္ႏိုင္တယ္။ ဒါေပမဲ့ ငါ၀န္မခံေသဘူး။ အရႈံးမေပးေသးဘူး တဲ့။ ဒါေၾကာင့္ ဒီအဆင့္မွာ စိတ္သက္သာမႈရရွိေအာင္ သို႔ေလာသို႔ေလာ စဥ္စားေတြးေတာလာတာ ရွိပါတယ္။
“အေဖကို ေစာေစာကတည္းက ေဆးရံုပို႔လိုက္ရင္ ဒီလိုျဖစ္မွာမဟုတ္ဘူး။ ေရွ ႔တန္းတိုက္စစ္မႈးကို အခ်ိန္မီ လူလဲကစားလိုက္ရင္ ငါတို႔အသင္းအႏိုင္ရႏိုင္တယ္ “ဆိုတဲ့ အေတြးမ်ဳိးေတြ ျဖစ္ပါတယ္။ တခ်ဳိ ႔ကေတာ့ ဆံုးရႈံးရတာကို ေလ်ာ္ေၾကးေတာင္းဖို႔ ေဆြးေႏြးညွိႏိုင္မယ္။ ဥပမာ – ဆရာ၀န္ကို လူနာရွင္က တရားစြဲဆိုတာမ်ဳိး ျဖစ္တယ္။ လက္ရွိအေမရိကန္တမၼတက တရားရံုးအဆင့္ဆင့္မွာ အယူခံ၀င္ေနတာမ်ိဳးကိုလည္း ညွိႏႈိင္းအေျဖရွာျခင္းအဆင့္လို႔ ေခၚဆိုႏိုင္ပါတယ္။ ဒါက ဆံုးရႈံးတဲ့ဒဏ္ကို မခံႏုိင္လို႔ စိတ္သက္သာေအာင္ ေဆာင္ရြက္တာပါ။ စိတ္ဖိစီးမႈဒဏ္ ေလ်ာ့နည္းေအာင္ ညွိႏိုင္းႏိုင္မႈ ခုခံႏိုင္မႈမရွိေတာ့တဲ့အဆင့္ကို ေရာက္လာႏိုင္တယ္။ ဒီလိုအေျခအေနမွာ ေဒါသစိတ္က အတြင္းကို ျမားဦးလွည္လာတယ္။ မိမိကိုယ္မိမိ အျပစ္တင္မယ္။ ခုခံတိုက္ခိုက္ႏိုင္အားမရွိ ျဖစ္လာမယ္။ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္ကုန္ဆံုးသလို ခံစားလာရတယ္။ အဲလိုပူေဆြးတမ္းတမႈအဆင့္ကို စိတ္ဓာတ္က်ျခင္းအဆင့္ (Depression) လို႔ေခၚတယ္။ အဲဒီအဆင့္မွာ ၾကာရွည္ေသာင္တင္ရင္၊ စိတ္က်ေရာဂါ ျဖစ္ပြားလာႏိုင္ပါတယ္။
ဆံုးရႈံးမႈနဲ႔ ရင္ဆိုင္ရသူတိုင္း ပူေဆြးတမ္းတမႈအဆင့္ဆင့္ကို ခံစားရၾကရပါတယ္။ နဂိုမူလ စိတ္ေနသေဘာထား ကိုယ္ရည္ကိုယ္ေသြး အဂၤါရပ္ေပၚ မူတည္ၿပီး တံု႔ျပန္မႈအတိုင္းအတာ ကြဲျပားျခားနားႏိုင္တယ္။ တခ်ဳိ ႔ရက္ပိုင္းအတြင္း အနည္းငယ္သာ ခံစားရမယ္။ တစ္ခ်ဳိ ႔ကေတာ့ ပူေဆြးတမ္းတမႈကို ၾကာရွည္စြာခံစားမယ္။ ပူေဆြးတမ္းတျခင္း အဆင့္ဆင့္မွာ ဆိုးဆိုးရြားရြား ဖိစီးမႈဒဏ္ ခံစားရရင္ ဒါမွမဟုတ္ အရွိန္မေသဘဲ ရက္သတၱပတ္ ၆ ပတ္ထက္ေက်ာ္လာရင္၊ ေရာဂါဆန္တဲ့ ပူေဆြးတမ္းတျခင္း (Pathological Grief) လို႔ သတ္မွတ္ပါတယ္။ ဆံုးရႈံးမႈကို အသိစိတ္ကသာမကဘဲ စိတ္ခံစားမႈကပါ ၾကည္ၾကည္ျဖဴျဖဴ လက္ခံလာရင္ အဲဒီအဆင့္ကို ဆံုးရႈံမႈလက္ခံေသာအဆင့္ (Acceptance) လို႔ေခၚတယ္။ ဒီအဆင့္မွာ ဆံုးရႈံးလို႔ ခံစားရတဲ့ နာက်ည္းမႈေတြ မရွိေတာ့ဘူး။ ေဒါသမီးခ်ဳပ္ၿငိမ္းသြားၿပီ။ မရရတဲ့နည္းနဲ႔ တိုက္ခိုက္အႏိုင္ယူခ်င္စိတ္ေတြ ေလ်ာ့နည္းသြားၿပီ။ အနာဂါတ္အတြက္ လက္ေတြ႔က်က် ဆင္ျခင္စဥ္းစားႏိုင္လာၿပီ။ ဥပမာ – ခင္ပြန္းေသဆံုးသြားၿပီးရင္ က်န္ရစ္ခဲ့တဲ့ ဇနီးက ဘ၀ကို ဘယ္လိုရုန္းကန္ ေလွ်ာက္လွမ္းမလဲဆိုတာကို စဥ္းစားႏိုင္လာၿပီ။ စိတ္ဓာတ္ရင့္က်က္တဲ့ ႏိုင္ငံေရးသမားက ေနာက္တစ္ႀကိမ္ေရြးေကာက္ပြဲမွာ အႏိုင္ရဖို႔ လိုအပ္တဲ့ ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲမႈေတြကို စတင္ႏိုင္လာၿပီ။ ဆံုးရႈံးမႈကို လက္ခံႏိုင္တဲ့ အဆင့္အထိမေရာက္ရင္ ပူေဆြးတမ္းတမႈ လုပ္ငန္းေျပလည္မႈမရွိဘူးလို႔ ယူဆပါတယ္။ ေရာဂါဆန္တဲ့ ပူေဆြးတမ္းတျခင္း ျဖစ္လာပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ဆံုးရႈံးမႈနဲ႔ ၾကံဳေတြ႔ရသူတခ်ိဳ ႔က အျပင္းစိတ္ေဖာက္ျပန္ျခင္း (Acute Psychosis) သံသယစိတ္လြန္ကဲေရာဂါ (Delusional Disorder) စိတ္က်ေရာဂါနဲ႔ အရက္စြဲ၊ မူးယစ္ေဆးစြဲေရာဂါမ်ား ျဖစ္ပြားလာတာကို ေတြ႔ရွိရတယ္။ ဒီေတာ့ ဆံုးရႈံးမႈဒဏ္ခံရရင္ ပူေဆြးတမ္းတျခင္း အျမန္ေျပလည္ေအာင္ ေဆာင္ရြက္ဖို႔လိုပါတယ္။ ပူေဆြးတမ္းတမႈ ေျပလည္ေအာင္ ပံ့ပိုးေဆာင္ရြက္ေပးတဲ့ စိတ္ကုထံုးကို (Grief Work) လို႔ေခၚတယ္။
ဒီကုထံုးမွာအသံုးျပဳတဲ့ အေျခခံရည္ညႊန္းခ်က္ေတြကို မည္သူမဆို လိုက္နာအသံုးျပဳႏိုင္ပါတယ္။ ဆံုးရႈံးရမႈကို အရွိအတိုင္း လက္ခံႏိုင္ေအာင္ ႀကိဳးစားရတယ္။ စုေပါင္းေဆြးေႏြးျခင္းက အေကာင္းဆံုးနည္းလမ္းျဖစ္တယ္။ ပူေဆြးတမ္းတေနစဥ္မွာ ျဖစ္ေပၚလာတဲ့ စိတ္ခံစားတံု႔ျပန္မႈေတြကို သတိထားၾကည့္ရႈရမယ္။ ဖြင့္ဟေျပာဆိုရမယ္။ မူမမွန္တဲ့ စိတ္ခံစားမႈေတြကို သတိထားမိရင္ ထိန္းခ်ဳပ္ဖို႔ႀကိဳးစားရမယ္။ ဥပမာ – သံသယစိတ္မ်ားလာရင္ အဲဒီလို ယံုၾကည္မႈကိုဆန္႔က်င္တဲ့ အခ်က္အလက္မ်ားနဲ႔ အစားထိုးစဥ္းစားၾကည့္ျခင္း။ စိတ္တိုေနရင္ ေဒါသထိန္းခ်ဳပ္နည္းမ်ားကို ေလ့က်င့္ျခင္း။ ပူပင္ေသာကမ်ားလာရင္ စိုးရိမ္စိတ္ေျဖေဖ်ာက္နည္းကို အသံုးျပဳျခင္း စသျဖင့္ပါ။ ဗုဒၶဘာသာကို အမွန္တကယ္ ကိုးကြယ္လုိက္နာတယ္ဆိုရင္ တရားနဲ႔ေျဖတဲ့နည္းကလည္း ထိေရာက္ပါတယ္။
ဆံုးရႈံးရတဲ့ အေၾကာင္းရင္းမွန္ကို နားလည္ေအာင္ႀကိဳးစားရမယ္။ စိတ္လႈပ္ရွားေနတဲ့အခ်ိန္မွာ သတင္းမွားေတြကို လက္ခံယံုၾကည္တတ္တယ္။ လွ်ဳိ ႔၀ွက္ၾကံစည္မႈ ရွိတယ္ဆိုတဲ့ စြပ္စြဲမႈ (Conspiracy Theory) မ်ဳိးကို လက္မခံဘဲ ဓမၼဓိ႒ာန္က်က် ဆင္ျခင္စဥ္းစားနည္းကို သံုးရတယ္။ ဆံုးရႈံးရတဲ့ အေတြ႔အၾကံဳ ရရွိၿပီးေနာက္ပိုင္းမွာ ဆက္လက္ေနထိုင္ရမယ့္ဘ၀အတြက္ စတင္စဥ္းစားရမယ္။ ျပင္ဆင္ရမယ္။ ပူေဆြးတမ္းတမႈ ေျပလည္ေအာင္ ေဆာင္ရြက္ဖို႔၊ ေရာဂါဆန္တဲ့ ပူေဆြးတမ္းတမႈမ်ဳိး ျဖစ္ပြားမလာေစဖို႔ ႀကိဳးစားတဲ့အခါ အကူအညီလိုအပ္ပါတယ္။ မိသားစုေဆြမ်ဳိးမ်ား၊ မိတ္ေဆြအေပါင္းအသင္းမ်ားနဲ ႔ အၾကံဥာဏ္ေကာင္း ေပးႏိုင္သူမ်ားရဲ ႔ ကူညီပံ့ပိုးမႈကို ရယူသင့္ပါတယ္။
