———၊ ေဒါက္တာအုန္းေက်ာ္ (စိတ္က်န္းမာေရးအထူးကု ဆရာ၀န္ႀကီး) ေျဖၾကားသည္။ ၊———
COVID-19 ေရာဂါေၾကာင့္ စိတ္က်န္းမာေရး ထိခိုက္မႈ ရွိႏိုင္သလား၊ ရွိႏိုင္တယ္ဆိုရမယ္။
(က) COVID-19 ေရာဂါ မခံစားရေပမယ့္ ျပည္သူလူထုထဲမွာ ဖိစီးမႈဒဏ္ခံစားရသူ ၂၅ ရာခိုင္ႏႈန္းမွ ၃၇ ရာခိုင္ႏႈန္းအထိ ရွိပါတယ္။ ဖိစီးမႈခံရဖို႔ အလားအလာမ်ားတဲ့ အုပ္စုေလးမ်ဳိးရွိတယ္လို႔ Black Dog Institute 09/2020 က ေထာက္ျပထားတယ္။
(၁) မူလကတည္းက စိုးရိမ္စိတ္မ်ားသူေတြထဲမွာ ေရာဂါေၾကာင့္ၾကစိတ္ လြန္ကဲေ၀ဒနာ၊ စိုးရိမ္စိတ္လြန္ကဲေရာဂါနဲ႔ စိတ္က်ေရာဂါေတြ ပိုမိုျဖစ္ပြားလာႏိုင္ပါတယ္။
(၂) က်န္းမာေရး၀န္ထမ္းေတြ၊ ဆရာ၀န္၊ သူနာျပဳနဲ႔ ေဆး႐ံုေဆးခန္း အမႈထမ္းေတြျဖစ္တယ္။ COVID-19 ကပ္ေရာဂါကာလမွာ ေဆး႐ံုေဆးခန္းကို လာေရာက္ကုသသူေတြမ်ားမယ္။ ပံုမွန္အလုပ္တာ၀န္ထက္ ပိုမိုလုပ္ကိုင္ေနရၿပီး မႏိုင္မနင္းျဖစ္ႏိုင္တယ္။ ဆရာ၀န္နဲ႔ သူနာျပဳေတြက COVID-19 လူနာကို ကုသေပးတဲ့အခါမွာ ခက္ခဲတဲ့ဆံုးျဖတ္ခ်က္ေတြ ေပးေနရတယ္။ ေဆး႐ံုတင္ကုသဖို႔ လိုအပ္သလား၊ ေအာက္ဆီဂ်င္ေပးဖို႔ လိုသလား၊ အထူးၾကပ္မတ္ကုသေဆာင္ (ICU)မွာ ေျပာင္းေရႊ႕ထားရမယ့္ လူနာလား၊ အသက္႐ွဴစက္ တပ္ဆင္ေပးဖို႔ လိုအပ္လာၿပီလား စတဲ့ဆံုးျဖတ္ခ်က္ေတြ ျဖစ္တယ္။ ဒီလိုဆံုးျဖတ္ခ်က္က တခ်ဳိ႕လူနာေတြအတြက္ ေသေရးရွင္ေရး ျပႆနာျဖစ္တယ္။ ဒီလိုဆံုးျဖတ္ခ်က္က တခ်ဳိ႕လူနာေတြအတြက္ ေသေရးရွင္ေရး ျပႆနာျဖစ္တယ္။ အေျခအေန ဆိုးရြားတဲ့ လူနာေတြ မ်ားျပားၿပီး အသက္႐ွဴစက္ မလံုေလာက္ျဖစ္ေနရင္ ဆရာ၀န္က ဘယ္သူ႔ကို ဦးစားေပးရမလဲဆိုတာ ဆံုးျဖတ္ရတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ဆရာ၀န္သူနာျပဳေတြက “ဘုရားသခင္လို ဆံုးျဖတ္ေပးေနရတယ္”လို႔ ညည္းတြားေနၾကပါတယ္။ မိမိေရွ႕မွာ လူနာအမ်ားအျပား ေသဆံုးသြားတာကို ေန႔စဥ္ျမင္ေတြ႕ေနရတာလည္း ရွိပါတယ္။ က်န္းမာေရး၀န္ထမ္းေတြထဲမွာ ေဘးအႏၲရာယ္ႀကံဳၿပီး ျဖစ္ပြားစိတ္ဖိစီးမႈေရာဂါ (PTSD) ခံစားရတာ ျဖစ္ေပၚလာႏိုင္တယ္။ မိမိနဲ႔ မိမိရဲ႕မိသားစုကို ေရာဂါကူးစက္ျခင္းခံရမွာကိုလည္း စိုးရိမ္ေနၾကရတယ္။ ဒါေၾကာင့္ က်န္းမာေရး၀န္ထမ္းေတြကို လက္ခုပ္လက္၀ါးတီးၿပီး ခ်ီးက်ဴးေနၾကတာပါ။
(၃) Quarantine လုပ္ခံရသူမ်ား။ COVID-19 ေရာဂါ မခံစားရေသးေပမယ့္ ေရာဂါကူးစက္ခံရႏိုင္ေျခရွိလို႔ သီးသန္႔ထားၿပီး ၾကည့္႐ႈစစ္ေဆး ခံရသူေတြထဲမွာလည္း စိတ္က်န္းမာေရး ခ်ဳိ႕တဲ့လာႏိုင္တယ္။ မိသားစုနဲ႔ ခြဲခြာေနရျခင္း၊ ေရာဂါရရွိလာမွာကို စိုးရိမ္ပူပင္ျခင္း၊ မိမိကတဆင့္ တျခားသူေရာဂါ ကူးစက္ခံရမွာကို စိုးရိမ္စိတ္ရွိျခင္း၊ ေနထိုင္စားေသာက္ေရး အဆင္မေျပျခင္း၊ အလုပ္အကိုင္ပ်က္ျခင္း၊ မိသားစု၀င္ေငြ က်ဆင္းျခင္း၊ ေရာဂါရွိႏိုင္သူျဖစ္ေနလို႔ ရပ္ကြက္ထဲမွာ ခြဲျခားဆက္ဆံတာ ခံရျခင္း စတဲ့ ဖိစီးမႈေတြနဲ႔ ရင္ဆိုင္ရတယ္။ ဒါေၾကာင့္ အမ်က္ေဒါသပြားမ်ားလာျခင္း၊ အထီးက်န္ခံစားရျခင္း၊ ပ်င္းရိၿငီးေငြ႕ျခင္း၊ စိတ္က်ေရာဂါနဲ႔ ဖိစီးမႈအျပင္းစားေရာဂါ (Stress Disorder) ေတြ ပိုမိုခံစားရပါတယ္။
မိမိေနအိမ္မွာ Self-Isolation လုပ္ခံျခင္းနဲ႔ တျပည္လံုး Lockdown အေျခအေနေၾကာင့္ အိမ္ထဲမွာ အေနမ်ားလာၾကတယ္။ ဒါေၾကာင့္ အဂၤလန္၊ အေမရိကန္နဲ႔ ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံေတြမွာ အရက္သံုးစြဲမႈ မ်ားျပားလာတာ ေတြ႕ရွိရတယ္။ အဲဒီႏိုင္ငံေတြမွာ Lockdown အခ်ိန္ကာလအတြင္း အရက္ေရာင္းရတဲ့ ပမာဏက ၂၂ ရာခိုင္ႏႈန္းမွ ၅၅ ရာခိုင္ႏႈန္းအထိ ပိုမိုတိုးပြားလာတယ္လုိ႔ သိရတယ္။ ဖိစီးမႈ ခံစားေနရသူေတြ အရက္မူးေတာ့ မိသားစုအတြင္း အၾကမ္းဖက္မႈလည္း ပိုမိုမ်ားျပားလာပါတယ္။ ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံမွာ မိသားစုအတြင္း အၾကမ္းဖက္မႈ ၂၀ ရာခိုင္ႏႈန္း ပိုမိုမ်ားျပားလာတယ္။ အၾကမ္းဖက္မႈေၾကာင့္ ဒဏ္ရာရရွိလို႔ အေရးေပၚေဆးခန္းကို လာေရာက္ျပသရသူ ၁၅ ရာခိုင္ႏႈန္း ပိုမိုမ်ားျပားလာပါတယ္။
(၄) COVID-19 ေရာဂါကပ္ကာလမွာ Lockdown အေျခအေနေတြေၾကာင့္ အလုပ္လက္မဲ့ျဖစ္သူနဲ႔ စီးပြားေရးလုပ္ငန္းပ်က္စီးသူ အမ်ားအျပားရွိလာပါတယ္။ ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံမွာ အလုပ္လက္မဲ့ဦးေရ ၅ ရာခုိင္ႏႈန္းကေနၿပီး ၇ ရာခိုင္ႏႈန္းေက်ာ္အထိ တိုးတက္မ်ားျပားလာတယ္။ အဲဒီလို အခက္အခဲနဲ႔ ႀကံဳေတြ႕ေနရသူေတြထဲမွာ ဖိစီးမႈေရာဂါ၊ စိုးရိမ္လြန္ကဲေရာဂါနဲ႔ စိတ္က်ေရာဂါ ျဖစ္ပြားမႈႏႈန္း မ်ားျပားလာႏိုင္ပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ လူထုတြင္း စိတ္က်န္းမာေရး ျမႇင့္တင္ေပးမယ့္ စိတ္က်န္းမာေရး၀န္ေဆာင္မႈ အစီအစဥ္ကို ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံ အစုိးရက အတည္ျပဳခ်မွတ္ထားတဲ့ သတင္းကို ဖတ္လိုက္ရပါတယ္။ ျမန္မာႏိုင္ငံမွာလည္း အစုိးရနဲ႔ ပရဟိတအဖြဲ႕အစည္းေတြ ပူးေပါင္းေဆာင္ရြက္ေနၾကတာကို ေတြ႕ရွိရပါတယ္။
(ခ) COVID-19 ေရာဂါ ခံစားရၿပီးလွ်င္
COVID-19 ေရာဂါ ခံစားရၿပီးရင္ ေနာက္ဆက္တြဲျဖစ္ေပၚလာႏိုင္တဲ့ ေရာဂါတစ္မ်ဳိး ရွိပါတယ္။ ခႏၶာကိုယ္ေရာဂါလိုလို၊ စိတ္ေရာဂါလိုလို ေ၀ဒနာျဖစ္တယ္။ “ဗိုင္းရပ္စ္ပိုး၀င္ၿပီးျဖစ္တဲ့ အလြန္အမင္း ေမာပန္းႏြမ္းနယ္ေ၀ဒနာ” (Post-Vital Fatigue Syndrome) လို႔ ေခၚပါတယ္။
ေရာဂါလကၡဏာေတြကေတာ့ ဒီလိုပါ။ (၁) အလုပ္အကိုင္ကေလးတစ္ခုခု ျပဳလုပ္ၿပီးတုိင္း အလြန္အမင္း ေမာပန္းလာသလို ခံစားရတယ္။ လုပ္ကိုင္ေနက် ေန႔စဥ္လုပ္ငန္းေဆာင္တာကို ၿပီးစီးေအာင္ မလုပ္ႏိုင္ေတာ့ဘူး။ (၂) အိပ္ေရးပ်က္ျခင္း-ညအခ်ိန္မွာ အိပ္ေပ်ာ္ဖို႔ခက္ခဲမယ္။ ေန႔လယ္ေန႔ခင္းမွာ အိပ္ေရးမ၀သလိုရွိမယ္။ အိပ္ငိုက္မယ္။ (၃) စဥ္းစားေတြးေတာႏိုင္မႈ ခ်ဳိ႕ယြင္းျခင္း- ခႏၶာကိုယ္ပင္ပန္းႏြမ္းနယ္သလို စိတ္ပင္ပန္းလြယ္ေနတယ္။ မွတ္ဥာဏ္အားနည္းလာမယ္။ (၄) အၿမဲလိုလို ေခါင္းကိုက္တာ၊ ေျခလက္နာက်င္ကိုက္ခဲတာ၊ လမ္းေလွ်ာက္ရင္ ဒယီးဒယိုင္ျဖစ္တာ စတဲ့ လကၡဏာေတြလည္း ရွိႏိုင္တယ္။COVID-19 ေရာဂါနဲ႔ တစ္၀မ္းကြဲေတာ္တဲ့ SARS ဗိုင္းရပ္စ္ေရာဂါျဖစ္ပြားၿပီးရင္ လူနာ ၁၂ ရာခိုင္ႏႈန္းက PVFS ေရာဂါ ရရွိခံစားရတာ ေတြ႕ရွိရတယ္။ ဒါေၾကာင့္ COVID-19 ေရာဂါ ရရွိၿပီးရင္ အလားတူျဖစ္ပြားႏႈန္း ရွိႏိုင္တယ္လို႔ (Myalgic-Encephalomyelitis Association-Australia) (MEA) က သတိေပးထားတာ ရွိပါတယ္။ PVFS ေရာဂါ ျဖစ္ေပၚရတဲ့ အေၾကာင္းရင္းတစ္ခုကေတာ့ ကိုယ္ခံအားအဂၤါစု (Immune System) တံု႔ျပန္မႈအရွိန္လြန္ေနလို႔ Cytokines ဓာတ္ အရွိန္မေျပေသးလို႔ ျဖစ္ႏိုင္ပါတယ္။
ပင္ပန္းႏြမ္းနယ္ျခင္း၊ အိပ္ေရးပ်က္ျခင္း စတဲ့လကၡဏာေတြရွိေတာ့ PVES ေရာဂါကို စိတ္က်ေရာဂါနဲ႔ မွားယြင္းႏိုင္ပါတယ္။ စိတ္ညစ္ညဴးျခင္း၊ အေၾကာင္းမဲ့ငိုယိုျခင္း၊ သိမ္ငယ္စိတ္မ်ားျပားလာျခင္း၊ မိမိကိုယ္မိမိ အျပစ္တင္ေနျခင္း၊ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္ကုန္ဆံုးျခင္း စတဲ့ အဆိုးျမင္အယူအဆေတြ ရွိလာရင္ စိတ္က်ေရာဂါလို႔ ယူဆႏိုင္ပါတယ္။
PVES ေရာဂါ ခံစားရရင္ ဘာလုပ္သင့္သလဲ။
MEA အဖြဲ႕က အႀကံေပးၫႊန္ၾကားခ်က္ေတြကို လက္ဆင့္ကမ္းလိုက္မယ္။
(၁) ကိုယ္လက္လႈပ္ရွားမႈ ျပင္းျပင္းထန္ထန္ မလုပ္နဲ႔။ ကိုယ္လက္လႈပ္ရွားမႈနဲ႔ အနားယူအပန္းေျဖမႈကို သမမွ်တေအာင္ ေနရမယ္။
(၂) PVFS ေရာဂါ ခံစားေနရသူက လိမ္ညာေနတာ မဟုတ္ပါဘူ။ အလုပ္မွ ခြင့္ယူသင့္ရင္ ခြင့္ယူၿပီး အနားေနရမယ္။ ပတ္၀န္းက်င္က နားလည္ေပးရမယ္။
(၃) ေနာက္ထပ္ စိတ္ဖိစီးမႈမခံစားရေအာင္ ဂ႐ုစိုက္ရတယ္။ ေရာဂါအေၾကာင္းေတြးၿပီး ေရာဂါေၾကာင့္ၾကစိတ္ မ်ားမေနသင့္ဘူး။
(၄) အိပ္စက္ျခင္း- အိပ္မေပ်ာ္ေပမယ့္ အိပ္ရာထဲမွာ ေန႔ရာညပါ လဲေလ်ာင္းေနတာမ်ဳိး မလုပ္သင့္ဘူး။ ညအခ်ိန္မွာ ႏွစ္ႏွစ္ၿခိဳက္ၿခိဳက္ အိပ္ေပ်ာ္ႏုိင္ေအာင္ နည္းလမ္းေကာင္းေတြကို အသံုးျပဳရမယ္။ Sleep Hygiene ေျပာတာပါ။
(၅) ကုသေဆး- PVFS ေရာဂါအတြက္ အသံုးျပဳႏိုင္တဲ့ ေဆးမရွိပါဘူး။ အာဟာရျပည့္၀ဖို႔ေတာ့ လိုအပ္တယ္။ အစာအာဟာရ မလံုေလာက္ရင္ ဗီတာမင္မ်ဳိးစံု၊ သံဓာတ္နဲ႔ ကယ္လ္ဆီယမ္ဓာတ္ပါတဲ့ ေဆးလံုးကို ျဖည့္စြက္သံုးစြဲႏိုင္ပါတယ္။
(၆) PVFS ေရာဂါသက္အခ်ိန္ကာလ တစ္လေက်ာ္သြားရင္ ဆရာ၀န္နဲ႔ ေဆးစစ္ခံဖို႔ MEA အဖြဲ႕က တိုက္တြန္းထားပါတယ္။
